Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδος,
Διάταγμα κατάργησης δουλείας

Επίδαυρος, Δεκέμβριος του 1821. Λίγοι μήνες έχουν μόλις περάσει από τον φοβερό μήνα Μάρτιο του 1821 και ήδη οι επαναστάτες από όλα σχεδόν τα επαναστατημένα μέρη εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους. Θα συγκεντρωθούν στο στενό ελεύθερο έδαφος που έχουν δημιουργήσει οι πρώτες νίκες σε στεριά και θάλασσα, για την πρώτη μεγάλη γενική συνέλευση του Έθνους. Είναι καιρός να οργανώσουν ένα κεντρικό σύστημα διοίκησης που θα κατευθύνει τις επόμενές τους κινήσεις. Να ψηφίσουν το πρώτο τους Σύνταγμα, όπου θα θέσουν τους βασικούς νόμους και τις κύριες αρχές του νέου κράτους, κι ας είναι ακόμα μόνο μια ιδέα. Να συντάξουν τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας τους όπου ενωμένοι, ως Έλληνες, θα παρουσιαστούν στον υπόλοιπο κόσμο και θα ανακοινώσουν επίσημα τους λόγους και τα αιτήματα της Επανάστασής τους. 

Η ανησυχία στις αυτοκρατορίες της Ευρώπης είναι μεγάλη καθώς ταυτόχρονα έχουν ξεσπάσει φιλελεύθερες εξεγέρσεις στην Ισπανία, την Πορτογαλία, τη Νεάπολη και το Πεδεμόντιο της ιταλικής χερσονήσου. Τι σχέση υπάρχει ανάμεσά τους; Ποιος είναι ο απώτερος σκοπός τους; Πόσο απειλούνται οι μονάρχες από αυτές; Μήπως πρέπει να επέμβουν ενισχύοντας τους Οθωμανούς; Την απάντηση στα ερωτήματα αυτά θα αναλάβει να δώσει η Α’ Εθνοσυνέλευση του Έθνους με το κείμενο της «Διακήρυξης της Εθνικής Συνελεύσεως»: Οι «Απόγονοι του σοφού και φιλανθρώπου έθνους των Ελλήνων, σύγχρονοι των νυν πεφωτισμένων και ευνομουμένων λαών της Ευρώπης» μην αντέχοντας άλλο την οθωμανική τυραννία και τη στέρηση των δικαιωμάτων τους, που συνιστούν η προσωπική ελευθερία, η ιδιοκτησία και η τιμή τους, αναγκάζονται να επαναστατήσουν. Η Επανάσταση έχει χαρακτήρα εθνικό. Διαφέρει από τα άλλα επαναστατικά κινήματα της εποχής που επιδιώκουν κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Οι Έλληνες ζητούν την ανεξαρτησία τους από έναν ξένο δυνάστη. Θα ιδρύσουν κράτος ευνομούμενο σύμφωνα με τις αρχές των ευρωπαϊκών εθνών.

Το κλίμα στην πρώτη αυτή Εθνοσυνέλευση θα περιγράψει στις «Ιστορικές Αναμνήσεις» του ο Νικόλαος Δραγούμης. Τονίζει ότι όσοι αργότερα κληρονόμησαν και θεωρούν πια κεκτημένο το ανεκτίμητο δικαίωμα να συγκεντρώνονται, να συζητούν και να ανταλλάσσουν απόψεις είναι αδύνατον να φανταστούν τον «έξαλλον ενθουσιασμόν» των ανθρώπων τότε. Για πρώτη φορά μετά από τέσσερις σχεδόν αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας, συγκεντρώνονταν ελεύθερα και είχαν το δικαίωμα να αποφασίσουν οι ίδιοι, μέσω των αντιπροσώπων τους, για τα δικά τους συμφέροντα.

Αλλά πώς σκέπτονταν να διοικηθούν οι Έλληνες; Με ποιο πολίτευμα; Και στα φλέγοντα ζητήματα της Επανάστασης ποιος έχει το δικαίωμα να αποφασίζει, να οργανώνει τις πολεμικές επιχειρήσεις αλλά και να διοικεί τις ελεύθερες περιοχές;

Ως αντιπρόσωποι του Έθνους, τα μέλη της Εθνοσυνέλευσης θα συζητήσουν για όλα αυτά τα ζητήματα. Θα εκφράσουν ελεύθερα τις απόψεις τους, θα διαφωνήσουν και θα ψηφίσουν τα συμπεράσματα. Είναι εκλεγμένοι με δημοκρατικές διαδικασίες, ανήκουν όμως σε ομάδες που κατά παράδοση είχαν και πριν από την Επανάσταση ρόλο ηγετικό στον πληθυσμό της περιοχής τους. Είναι κυρίως προεστοί, λόγιοι, ιερείς και έμποροι. Οι οπλαρχηγοί, αν και κυριαρχούν στις μάχες τόσους μήνες, είναι σχεδόν αποκλεισμένοι από τη συνέλευση. Ίσως γιατί έχουν τη μικρότερη σχέση με τις ιδέες και τους θεσμούς, ενώ για τη σύνταξη πολιτικών κειμένων χρειάζεται εμπειρία και γνώση, νομική και πολιτική. Αυτή η μικρή για την ώρα ρωγμή θα γίνει χάσμα σκοτεινό για τις εξελίξεις. Σύντομα θα αρχίσουν συγκρούσεις και ανταγωνισμοί που θα εμποδίσουν το πολίτευμα να λειτουργήσει σωστά.

Στις αποφάσεις θα ηγηθεί 12μελής επιτροπή από τους πιο έμπειρους και ικανούς να συντάξουν τους πρώτους κρατικούς θεσμούς. Το Σύνταγμα που θα ψηφιστεί θα έχει τον τίτλο: «Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος», και θα θέτει τις αρχές της νέας πολιτείας, ενός κράτους σύγχρονου, δημοκρατικού, με αντιπροσωπευτική διοίκηση. Το Έθνος θα ψηφίζει μέσω αντιπροσώπων την κυβέρνησή του. Πολιτικά δικαιώματα εκλογής και ψήφου θα έχουν όλοι οι ενήλικοι άνδρες, ανεξάρτητα από καταγωγή γεωγραφική ή κοινωνική. Ο νόμος θα είναι κυρίαρχος. Οι θεμελιώδεις νόμοι θα ισχύουν για όλους τους πολίτες χωρίς εξαιρέσεις. Θα περιλαμβάνουν τα βασικά ατομικά δικαιώματα του ανθρώπου: την ελευθερία, την ιδιοκτησία, την ασφάλεια και την αρχή της ισότητας. Θα θεσπιστεί η αρχή της διάκρισης των εξουσιών, με βάση τρία Σώματα: το «Βουλευτικό», το «Εκτελεστικό» και το «Δικαστικό». Το τελευταίο θα οριστεί ως τελείως ανεξάρτητο από τα άλλα δύο. Η Κυβέρνηση θα έχει οκτώ αρμόδια υπουργεία: Εξωτερικών, Εσωτερικών, Οικονομίας, Δικαίου, Πολεμικών, Ναυτικού, Θρησκείας, Αστυνομίας. Αυτά θα είναι τα πρώτα «Μινιστέρια» του επαναστατικού κράτους. Για να περιοριστούν όσο το δυνατόν οι ανταγωνισμοί θα μοιραστούν τα αξιώματα σε όσο το δυνατόν περισσότερα μέλη, από όσο το δυνατόν περισσότερους τόπους, το δε διάστημα της θητείας του κάθε εκλεγμένου δεν θα ξεπερνά τον ένα χρόνο. Το σύστημα αυτό δεν θα μπορέσει να λειτουργήσει στις δύσκολες συνθήκες της Επανάστασης, όπου ο πόλεμος θα απαιτεί κεντρικές, γρήγορες και αποτελεσματικές αποφάσεις. 

Πρόεδρος της Εθνοσυνέλευσης εκλέγεται ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Θα συμμετέχει επίσης και στη συντακτική επιτροπή του Συντάγματος μαζί με τον Θεόδωρο Νέγρη και άλλους Έλληνες διανοούμενους. Έχουν και οι δύο ζήσει στην Ευρώπη, έχουν φαναριώτικη καταγωγή, μεγάλη μόρφωση και μιλούν πολλές γλώσσες. Έχουν μελετήσει τους λόγιους του Διαφωτισμού, οι ιδέες τους είναι ριζοσπαστικές και είναι μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία. Έχουν έρθει στη συνέλευση έχοντας ήδη διαβάσει πολλά πολιτειακά κείμενα. Φέρνουν μάλιστα μαζί τους ως σύμβουλο τον Βιντσέντσο Γκαλίνα (Vincenzo Gallina), έναν Ιταλό φιλέλληνα και ρομαντικό νέο που γνωρίζει τα κείμενα άλλων επαναστατικών Συνταγμάτων της εποχής. Δεν είναι δύσκολο να κερδίσουν αμέσως τον σεβασμό της συνέλευσης και να προκαλέσουν δέος με το κύρος τους. Αλλά θα κινήσουν επίσης την καχυποψία και την εχθρότητα στους Έλληνες που προέρχονται από την οθωμανική επικράτεια. Κυρίως στους προεστούς και σε όσους παραδοσιακά ηγούνταν στις τοπικές κοινότητες. Μήπως έχουν έρθει μόνο για να πάρουν όλα τα αξιώματα στο νέο κράτος; Λόγιοι, Φαναριώτες, Έλληνες από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και τις παροικίες της Ευρώπης έχουν ενταχθεί με πάθος στην Επανάσταση μεταφέροντας τις πολιτικές τους ιδέες, την εμπειρία τους από τη διοίκηση και την πολιτική στα οργανωμένα κράτη της Ευρώπης. Είναι όμως ξένοι «ετερόχθονες», δεν γνωρίζουν τον τρόπο ζωής και σκέψης των Ελλήνων που έζησαν μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Θα καταφέρουν να συνεργαστούν ομαλά με τους «αυτόχθονες» για τον έναν και κοινό σκοπό; Πολιτικοί, στρατιωτικοί, ομάδες και άτομα με διαφορετικές παραδόσεις, συγκρουόμενες επιδιώξεις και ανταγωνισμούς θα καταφέρουν να αποτελέσουν ένα σύνολο ή θα βάλουν σε κίνδυνο ό,τι έχουν έως τώρα κατακτήσει σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο;

Παρόλες τις δυσκολίες, κοιτώντας πια την Επανάσταση με την απόσταση των διακοσίων χρόνων δεν μπορούμε να μη θαυμάσουμε τα πρωτοποριακά αυτά κείμενα των Ελλήνων που δημιουργούν μια βαθιά τομή με το οθωμανικό παρελθόν και τοποθετούν την Επανάσταση στο μέλλον. Οι λέξεις και οι ιδέες των κειμένων τούς φέρνουν σε οριστική ρήξη με την απόλυτη δυναστική κυριαρχία. Δεν αφήνουν κανένα περιθώριο συμφωνίας. Τους συνδέουν στενά με την πρωτοπορία της δυτικής σκέψης, τοποθετώντας τη νέα τους πατρίδα ανάμεσα στα «πολιτισμένα ευρωπαϊκά κράτη». Όλα τα επόμενα Συντάγματά τους, ανεξάρτητα από εμφύλιους πολέμους, ήττες και αποτυχίες, θα είναι δημοκρατικά και φιλελεύθερα, με αποκορύφωμα το τρίτο, της Τροιζήνας τον Μάιο του 1827, που θεωρείται ένα από τα πιο ριζοσπαστικά σε παγκόσμιο επίπεδο. Σίγουρα τα άρθρα τους δεν εφαρμόστηκαν στην πράξη, ώστε να δώσουν στα μεγάλα προβλήματα τις καίριες πολιτικές λύσεις που υπόσχονταν. Μήπως, όπως φοβόταν ο Αδαμάντιος Κοραής, οι κοινωνίες της εποχής δεν ήταν τόσο καλά προετοιμασμένες στο σύνολό τους για να τα εφαρμόσουν; Είναι δύσκολο να αλλάξουν οι βαθιά ριζωμένες νοοτροπίες. Ίσως γιατί οι ιδέες θέλουν γενναιότητα για να διατυπωθούν αλλά πολύ μεγαλύτερη γενναιότητα για να εφαρμοστούν. Χωρίς αμφιβολία, όμως, στις Εθνοσυνελεύσεις, μέσα από λάθη και συμβιβασμούς, οι Έλληνες θα γνωρίσουν τον διάλογο, την πολιτική αντιπαράθεση, τη συνεργασία και τη συνύπαρξη. Θα πάψουν να είναι υπήκοοι. Θα γίνουν πολίτες. Και αυτό δεν είναι λίγο.