«Φοίνικες», τα νομίσματα του νεοσύστατου κράτους

Τις τελευταίες δεκαετίες πριν από την Επανάσταση, η οικονομική ύφεση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε οδηγήσει σε υποτίμηση το επίσημο νόμισμα, το γρόσι, και σε όλη την επικράτειά της κυκλοφορούσαν ελεύθερα τα ισχυρά ασημένια και χρυσά νομίσματα της Ισπανίας, της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Αυστρίας, της Ρωσίας. Η έκδοση ενός ελληνικού νομίσματος και μάλιστα με το αρχαιοελληνικό όνομα «δραχμή», συνυφασμένο με τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας τους, είχε απασχολήσει από την πρώτη ώρα τις Εθνοσυνελεύσεις των Ελλήνων επαναστατών. Οι συνθήκες πολέμου όμως και η ανυπαρξία οικονομικών πόρων δεν ευνοούσαν την κυκλοφορία του. Το βήμα αυτό, απαραίτητο για κάθε σύγχρονο ανεξάρτητο κράτος αλλά μετέωρο καθώς δεν υπήρχαν ακόμα τακτικά έσοδα από τη φορολογία, το εμπόριο ή την παραγωγή για να το υποστηρίξουν, αναλαμβάνει το 1829 ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας. Θα βασιστεί κυρίως σε οικονομική βοήθεια που θα προσφέρουν η Ρωσία και η Γαλλία, χωρίς όμως και αυτή να είναι αρκετή. Η μελέτη για το πρώτο ελληνικό νόμισμα της νεότερης ιστορίας θα ανατεθεί στο Πανελλήνιο, τον νέο θεσμό με τα 27 διορισμένα μέλη, ο οποίος αντικαθιστά τη Βουλή που είχε εκλέξει η Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας.
Το πρώτο νομισματοκοπείο ιδρύεται στην Αίγινα και μια τριμελής Επιτροπή της Οικονομίας έχει την ευθύνη να εποπτεύει τη λειτουργία του. Τα μέλη της έχουν την εμπιστοσύνη του Κυβερνήτη κι ένα από αυτά, ο Χιώτης Αλέξανδρος Κοντόσταυλος, πρώην Φιλικός και έμπορος της διασποράς, αναλαμβάνει να εξασφαλίσει τον απαραίτητο εξοπλισμό ταξιδεύοντας στη Μάλτα, τη Μασσαλία και την Ανκόνα. Πιθανόν σε δική του πρόταση να οφείλουν την ονομασία τους οι «φοίνικες», τα πρώτα νομίσματα που κόβονται στις 27 Ιουνίου 1829. Ο ασημένιος φοίνικας ισοδυναμεί με 6 γρόσια και διαιρείται σε 100 λεπτά. Κυκλοφορούν χάλκινα νομίσματα των 20, 10, 5 λεπτών και του 1 λεπτού. Τη χάραξη και την κατασκευή των καλουπιών τους πραγματοποιούν δύο τεχνίτες κοσμημάτων, ο Αρμένιος Χατζή-Γρηγόρης Πυροβολιστής και ο Γεώργιος Παπακωνσταντόπουλος από την Καρύταινα, χρησιμοποιώντας ασήμι από τη διακόσμηση παλιών όπλων και χαλκό από κατεστραμμένα σκεύη και κανόνια. Τόσο μεγάλη ήταν η έλλειψη σε μέταλλα. Αν και η συγκίνηση μπροστά στο πρώτο ελληνικό νόμισμα ήταν μεγάλη, ο πληθυσμός έδειξε επιφυλακτικότητα και στην πραγματικότητα δεν έγινε ποτέ αποδεκτό. Λίγα μόνο νομίσματα κόπηκαν τελικά και οι περισσότερες συναλλαγές εξακολούθησαν να γίνονται σε ευρωπαϊκά νομίσματα, την ισοτιμία των οποίων όριζαν διατάγματα της Κυβέρνησης. Το νομισματοκοπείο της Αίγινας λειτούργησε έως την 1η Φεβρουαρίου του 1833, όταν με διάταγμα της Αντιβασιλείας του Όθωνα σταμάτησε η δραστηριότητά του. Το νέο εθνικό νόμισμα που εκδόθηκε ήταν η δραχμή.

Λίγες μόλις μέρες μετά την άφιξή του, στις 2 Φεβρουαρίου 1828, ο Κυβερνήτης συστήνει τον πρώτο οικονομικό θεσμό, την Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα. Στόχος του να κινητοποιήσει την πατριωτική διάθεση των εύπορων Ελλήνων ώστε να υποστηρίξουν το «κενόν δημόσιον ταμείον». Ελπίδα του Καποδίστρια είναι να δεχθούν την υψηλού ρίσκου πρόκληση να καταθέσουν στη νεοσύστατη τράπεζα τα χρήματά τους, και να κερδίσουν ίσως αργότερα από τους ιδιαίτερα μεγάλους τόκους που υπόσχεται. Ηθική τους ανταμοιβή θα είναι η ανακούφιση που προσφέρουν στις «επείγουσες και πολλαπλές ανάγκες» του Έθνους. Αν και το εγχείρημα υποστηρίχθηκε από αρκετούς Έλληνες και Φιλέλληνες, με πρώτο τον ίδιο τον Κυβερνήτη να καταθέτει ένα σημαντικό ποσό, τα κεφάλαια που συγκεντρώθηκαν δεν επαλήθευσαν τις προσδοκίες ούτε έλυσαν τα προβλήματα του κράτους. Η Τράπεζα δεν μπόρεσε να διευκολύνει την παραγωγή, χορηγώντας δάνεια και ενισχύοντας ως πιστωτικό ίδρυμα τις οικονομικές δραστηριότητες του πληθυσμού. Λειτούργησε μόνο ως ταμείο που συγκέντρωνε τους οικονομικούς πόρους και τους κατηύθυνε στις άμεσες ανάγκες. Από το ίδρυμα αυτό εκδόθηκαν με εντολή της κυβέρνησης και τα πρώτα ελληνικά χαρτονομίσματα, των 5, 10, 50 και 100 φοινίκων, που κυκλοφόρησαν από τον Ιούνιο του 1831 έως τον Απρίλιο του 1832.

Ένας Φοίνικας αναγεννάται μέσα από τις φλόγες, στρέφοντας το κεφάλι του προς τις φωτεινές ακτίνες που ξεπηδούν κάτω από τον χριστιανικό σταυρό. Είναι η κεντρική παράσταση στο ασημένιο νόμισμα της Ελληνικής Πολιτείας αλλά και το επίσημο έμβλημα στις σφραγίδες και στα έγγραφα του κράτους. Δεν είναι η πρώτη φορά που το ιερό πουλί των αρχαίων Αιγυπτίων ταυτίζεται με την ιδέα της πολιτικής ή πνευματικής αναγέννησης. Έχει ήδη γίνει σύμβολο σε νομίσματα και μετάλλια της ρωμαϊκής περιόδου, σε ανάλογα παραδείγματα από την εποχή του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, αλλά και στην επαναστατική σημαία του Αλέξανδρου Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία. Στην έναρξη της Επανάστασης παραπέμπει άλλωστε και η χρονολογία 1821, γραμμένη με ελληνικά στοιχεία (αωκα΄) κάτω από τον Φοίνικα. Στην περίμετρο του νομίσματος εμφανίζονται άλλα συμπληρωματικά σύμβολα. Ένας ρόδακας, μια άγκυρα χαρακτηριστική του νομισματοκοπείου της Αίγινας, και η μαθηματική απεικόνιση του απείρου, που αποδίδει ίσως την ιδέα της αιωνιότητας. Στην άλλη όψη, την αξία του νομίσματος πλαισιώνει ένα στεφάνι από κλαδιά ελιάς και δάφνης, αναφορές στο αρχαίο ελληνικό παρελθόν αλλά και τη Φιλική Εταιρεία. Με τα εμβλήματα αυτά πάνω στο νόμισμά της η Ελληνική Πολιτεία συνθέτει τη φυσιογνωμία της, συνδέοντας στενά την ύπαρξή της με τον Αγώνα και τις ιδέες του Διαφωτισμού. Αλλά και με το πρόσωπο που κυριαρχεί στα πρώτα της βήματα, τον Ιωάννη Καποδίστρια, του οποίου ο τίτλος και το όνομα αναγράφονται στη δεύτερη όψη. Εκεί χαράσσεται μία ακόμα χρονολογία, ένα ακόμα ορόσημο στην ιστορία του νεοσύστατου κράτους. Το έτος 1828, χρονιά της έκδοσης του νομίσματος αλλά και της άφιξης του Κυβερνήτη.

Ένα μεγάλο έργο σε τόσο λίγο χρόνο

Το έργο που πραγματοποιείται, μέσα στον πρώτο ακόμα μήνα από την εγκατάσταση του Καποδίστρια, είναι εντυπωσιακό και αποδεικνύει το πάθος, την προσήλωση, τη γνώση και την ταχύτητα με την οποία εργάζεται ώστε να τεθούν οι βάσεις ενός σύγχρονου κράτους και να αντιμετωπιστούν οι πιεστικές ανάγκες. Χρησιμοποιεί με οξυδέρκεια τη διπλωματία, διεκδικώντας με επιμονή όσο το δυνατόν ευρύτερα σύνορα για τη χώρα, σε μια εποχή που οι Μεγάλες Δυνάμεις συμπεριλαμβάνουν στις διαπραγματεύσεις τους μόνο την Πελοπόννησο και λίγα από τα νησιά του Αιγαίου. Για τον σκοπό αυτόν οργανώνει τα άτακτα στρατεύματα σε εθνικό τακτικό στρατό. Το ανάλογο κάνει για τον στόλο, αναθέτοντας στον Ανδρέα Μιαούλη την καταστολή της πειρατείας που μαστίζει τις θάλασσες. Υπεύθυνη για τις πολεμικές επιχειρήσεις αλλά και τη μισθοδοσία των στρατιωτών γίνεται πια η Κυβέρνηση αντί για τους οπλαρχηγούς. Η ανασύσταση της διοίκησης είναι κατεπείγουσα. Η Κυβέρνηση συγκεντρώνει τις αρμοδιότητες για να λύνει κάθε πρόβλημα, ρόλο που είχαν μέχρι τότε οι προεστοί ή οι τοπικοί άρχοντες. Επειγόντως οργανώνεται και η εκπαίδευση με τη λειτουργία αλληλοδιδακτικών σχολείων και τεχνικών σχολών. Μέσα σε λίγους μήνες κατασκευάζεται και λειτουργεί το Ορφανοτροφείο στην Αίγινα. Τα αναγκαία χρήματα έχουν συγκεντρωθεί από δωρεές ομογενών με πρωτοβουλία του Καποδίστρια, κατά τη διάρκεια του πολύμηνου ταξιδιού του προς την Ελλάδα μέσω της Τεργέστης, της Ανκόνας και της Μάλτας. Λίγο αργότερα ιδρύεται και η Γεωργική Σχολή στην Τίρυνθα. Γιατρός και ο ίδιος, ο Κυβερνήτης λαμβάνει υγειονομικά μέτρα και οργανώνει τις απαραίτητες δομές ώστε να αντιμετωπιστούν οι σοβαρές επιδημίες που απειλούν τον πληθυσμό. Συστηματική είναι η φροντίδα του για την ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων οικισμών. Μέσα σε αυτό το τοπίο, η αποζημίωση των αγωνιστών που ξόδεψαν τις περιουσίες τους στον Αγώνα φαίνεται ανέφικτη, παρά τις πιέσεις. Τίποτα άλλωστε δεν είναι εφικτό αν δεν οργανωθεί πρώτα η οικονομία. Αν δεν τονωθεί η αγροτική παραγωγή, αν δεν κινηθεί πάλι το εμπόριο, αν δεν εξασφαλιστεί η συστηματική είσπραξη των φόρων και των κρατικών εσόδων.

Ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, στο παλαιό και το νέο

Με αριστοκρατική καταγωγή από την Κέρκυρα και ενεργή συμμετοχή στην πολιτική ζωή των Επτανήσων, με λαμπρή σταδιοδρομία ως Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας και σύμβουλος του Τσάρου, ο πρώτος Κυβερνήτης του νέου ελληνικού κράτους έχει ήδη χειριστεί σημαντικά θέματα της ευρωπαϊκής διπλωματίας. Έχει έρθει σε επαφή, αντιπαράθεση, συνεργασία αλλά και φιλία με Έλληνες αγωνιστές, με πολιτικούς και διανοούμενους, με προσωπικότητες της διεθνούς σκηνής. Έχει κερδίσει την ευγνωμοσύνη των Ελβετών και των Γάλλων για τη συνεισφορά του στην επίλυση ζωτικών πολιτικών ζητημάτων τους. Έχει διαδραματίσει κομβικό ρόλο στην αποκατάσταση της ειρήνης και της κοινωνικής ισορροπίας στην Ευρώπη, μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους. Αναγνωρίζοντας ότι η Γαλλική Επανάσταση είχε δημιουργήσει νέες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, υποστηρίζει ότι για να αποτραπούν νέες επαναστάσεις, θα πρέπει να παραχωρηθούν δικαιώματα που να εξασφαλίζουν την ευημερία και την ευδαιμονία στους λαούς. Και αυτά να κατοχυρωθούν μέσα από την θέσπιση Συνταγμάτων και τη θεμελίωση της παιδείας των πολιτών. Με αυτόν τον προσανατολισμό εργάστηκε σκληρά, αρχικά στην Ευρώπη και αργότερα στην Ελλάδα, επιχειρώντας να γεφυρώσει τα παλαιά απολυταρχικά καθεστώτα με τις νέες αξίες που είχαν αναδείξει τα πνευματικά και πολιτικά κινήματα της εποχής του. Ως Έλληνας της διασποράς και ως Κυβερνήτης της χώρας, γίνεται ένας ζωντανός κρίκος που συνδέει την αναδυόμενη Ελλάδα με τον υπόλοιπο κόσμο. Τόσο προεπαναστατικά όσο και κατά τη διάρκεια του Αγώνα, χρησιμοποιεί τις προσωπικές του διασυνδέσεις και φιλίες για να διασφαλίσει μια καλύτερη τύχη για τους ελληνικούς πληθυσμούς. Με κάθε ευκαιρία προετοιμάζει το κλίμα και στη συνέχεια αγωνίζεται για να αναγνωριστεί η εθνική υπόσταση των Ελλήνων.

Η αντιπολίτευση

Μαζί με την υλοποίηση ενός τεράστιου σχεδίου, οι αναμφίβολες αρετές, η ανιδιοτελής προσφορά παρά το προσωπικό κόστος, και το ενδιαφέρον του Κυβερνήτη για την ανακούφιση των απλών ανθρώπων τον έκαναν ιδιαίτερα αγαπητό στον λαό. Παρόλα αυτά οι αυταρχικές επιλογές του, η παράκαμψη δημοκρατικών θεσμών, οι απόλυτες και αμετακίνητες θέσεις του προκάλεσαν την κάθετη διαφωνία ακόμα και προσώπων με χαρακτηριστική πνευματική καθαρότητα, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής ή ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Αποκορύφωμα υπήρξε η σύγκρουσή του με το τοπικιστικό πνεύμα των προκρίτων και των καπεταναίων στη Μάνη ή την Ύδρα. Η άρνησή του να διατηρήσει τα προνόμια, τις εξουσίες και το κύρος που είχαν στην προεπαναστατική κοινωνία, τον έφερε αντιμέτωπο με διαφορετικές αλλά πολύ ισχυρές ομάδες της επαναστατημένης Ελλάδας. Οι έντονες αντιδράσεις της αντιπολίτευσης που διαμορφώθηκε, βρήκαν την ακραία έκφρασή τους στις 27 Σεπτεμβρίου 1831 στο Ναύπλιο, με τη δολοφονία του Κυβερνήτη από τον Κωνσταντίνο και τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη. Ο βίαιος θάνατός του έβαλε πρόωρο, άδοξο τέλος στο έργο του, πυροδότησε νέες εμφύλιες διαμάχες και έδωσε αφορμή στις Μεγάλες Δυνάμεις να επιβάλουν κληρονομικό ηγεμόνα της επιλογής τους.