Ν. Γρηγοριάδης (αποδίδεται), H Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, λιθογραφία, 56x63 εκ.
H Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843
PDF↓
21 από 21
Ώρα για έρευνα!
Με μια πρώτη ματιά!
Και τώρα ελάτε λίγο πιο κοντά!
Πίσω από ένα αντικείμενο κρύβεται μια εποχή! Ας ταξιδέψουμε ως εκεί!
Στην πλατεία Ανακτόρων
Με μια πυκνή ζωγραφική αφήγηση, η λιθογραφία* του λαϊκού ζωγράφου Ν. Γρηγοριάδη μας μεταφέρει στην Αθήνα του 1843. Χρησιμοποιώντας ελάχιστο χρώμα και λιτές, κατανοητές γραμμές, τυπωμένες με μελάνι, περιγράφει σημαντικές και ασήμαντες σκηνές, γνωστά και άγνωστα πρόσωπα μέσα στο μεγάλο συγκεντρωμένο πλήθος. Επιχειρεί να αποτυπώσει στο χαρτί τη μακριά νύχτα που οδήγησε στην 3η Σεπτεμβρίου και χώρεσε μια ολόκληρη επανάσταση ενάντια στην απολυταρχική διακυβέρνηση του βασιλιά Όθωνα. Μια εξέγερση που άλλαξε το πολίτευμα της χώρας. Η πρώτη πολιτική αντίδραση πάνω στην κεντρική πλατεία της πρωτεύουσας, που έκτοτε θα πάρει το όνομά της από το «Σύνταγμα», κρατώντας τον απόηχο από το σύνθημα του οργισμένου πλήθους.
Λίγο μετά τα μεσάνυχτα, μέσα στο σκοτάδι, οπλισμένα τμήματα του στρατού και του ιππικού ξεκινούν από τους στρατώνες της φρουράς της Αθήνας στο Μοναστηράκι, και ανηφορίζουν προς τα νεόκτιστα βασιλικά ανάκτορα, ξεσηκώνοντας μαζί τους ολόκληρη την πόλη με το σύνθημα: «Ζήτω το Σύνταγμα». Επικεφαλής του ιππικού είναι ο συνταγματάρχης Δημήτριος Καλλέργης και του στρατού ο διοικητής του πεζικού Νικόλαος Σκαρβέλης. Μαζί τους ο διοικητής της Σχολής Ευελπίδων, Σπυρίδων Μήλιος (Σπυρομήλιος). Ο λοχαγός του πυροβολικού Ελευθέριος Σχινάς θα λάβει από τον βασιλιά την εντολή να καταστείλει την ανταρσία. Αλλά τα πυροβόλα θα τα στρέψει και εκείνος προς το παλάτι. Στα σώματα της φρουράς είναι όλοι ενωμένοι στο κίνημα αυτό, εξοργισμένοι από τις περικοπές στους μισθούς τους και την αντικατάσταση στο στράτευμα των Ελλήνων στρατιωτικών από Βαυαρούς οπλίτες και αξιωματικούς. Οπλισμένοι έχουν φτάσει στην Πλατεία Ανακτόρων και πολλοί αγωνιστές της Επανάστασης, ακολουθώντας με εμπιστοσύνη τον στρατηγό Μακρυγιάννη, πρωτοστάτη του κινήματος. Ντυμένοι με τον παραδοσιακό ελληνικό τρόπο, με τα όπλα τους περασμένα στο σελάχι νιώθουν ξανά ήρωες του Αγώνα. Εκπροσωπούν όσους αγωνίστηκαν για την ανεξαρτησία αλλά στο νέο κράτος έμειναν στο περιθώριο. Διεκδικούν από τη βασιλεία του Όθωνα τη θέση που δικαιωματικά τους ανήκει. Στην πλατεία βρίσκονται και οι επικεφαλής των τριών πολιτικών κομμάτων, ο Ανδρέας Μεταξάς και ο Κωνσταντίνος Ζωγράφος από το Ρωσικό, ο Ανδρέας Λόντος από το Αγγλικό, ο Ρήγας Παλαμήδης από το Γαλλικό. Παρά τις σοβαρές αντιθέσεις τους ενώνονται για να απαιτήσουν τη συμμετοχή τους στη διακυβέρνηση του κράτους. Δεν αρνούνται την εξουσία του μονάρχη. Ζητούν όμως να δεχτεί να κυβερνήσει με βάση το Σύνταγμα, διασφαλίζοντας τη δικαιοσύνη και την αξιοκρατία στον ελληνικό πληθυσμό, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα των Συνταγματικών Μοναρχιών. Μόνο έτσι θα μπορέσει η Ελλάδα να αναπτυχθεί και να γίνει μία ευρωπαϊκή χώρα.
Έφιππος ο Καλλέργης υποβάλλει τα αιτήματα των επαναστατών στον ίδιο τον βασιλιά, που εμφανίζεται σε ένα από τα παράθυρα του ισογείου των ανακτόρων. Κι εκείνος είναι προετοιμασμένος. Εδώ και μήνες κυκλοφορούν οι φήμες για μια επικείμενη συνωμοσία εναντίον του. Έχει συγκεντρώσει τα ονόματα των υπόπτων, έχει συστήσει στρατοδικείο για να δικαστούν οι τυχόν στασιαστές από το στράτευμα, έχει κηρύξει γενική επιφυλακή και έχει αυξήσει την περιφρούρηση του παλατιού.
Όμως κάτω από τη μεγάλη πίεση του στρατού και του πλήθους, χωρίς τη χρήση των όπλων, ο Όθων θα επικυρώσει σταδιακά όλα τα αιτήματα και τις αποφάσεις των επαναστατών. Θα προτιμούσε πριν τα υπογράψει να είχε συμβουλευτεί τη γνώμη των Ευρωπαίων πρεσβευτών που έχουν κι αυτοί καταφτάσει στην πλατεία, αλλά ο Καλλέργης εμποδίζει την είσοδό τους στο παλάτι.
Μέχρι το μεσημέρι οι επαναστάτες θα έχουν πετύχει να αναγνωριστεί το κίνημά τους από το Συμβούλιο της Επικρατείας, να ορκιστούν νέοι υπουργοί, να υπογραφούν από τον βασιλιά η παραχώρηση Συντάγματος, η σύγκληση Εθνοσυνέλευσης και η απομάκρυνση από τις δημόσιες υπηρεσίες όλων των ξένων, με εξαίρεση τους παλαιούς Φιλέλληνες. Τέλος, να οριστεί η 3η Σεπτεμβρίου ως εθνική γιορτή του κράτους και ο βασιλιάς να εκφράσει γραπτά τη συναίνεσή του στον Δημήτριο Καλλέργη, τον Μακρυγιάννη και τους άλλους πρωταγωνιστές του κινήματος. Το τελευταίο αυτό έγγραφο με την υπογραφή του Όθωνα εκτίθεται στο Μουσείο Μπενάκη, μαζί με το χειρόγραφό του πρώτου Συντάγματος της χώρας, που ψηφίστηκε τελικά το 1844.
*Λιθογραφία: είναι η νεότερη τεχνική της χαρακτικής τέχνης στην οποία ο καλλιτέχνης δεν χαράζει αλλά σχεδιάζει με λιπαρή κιμωλία ή ειδικό λιπαρό μολύβι το έργο του πάνω σε πέτρα επίπεδη και λεία. Το σχέδιο σταθεροποιείται στην επιφάνεια της πέτρας με οξύ. Στη συνέχεια, η πλάκα βρέχεται και μελανώνεται με κύλινδρο. Το νερό δεν επιτρέπει να μείνει μελάνι παρά μόνο στις γραμμές του σχεδίου όπου υπάρχει η λιπαρή ουσία. Tο χαρτί τοποθετείται στη μελανωμένη επιφάνεια και το έργο τυπώνεται στο πιεστήριο σε πολλαπλά αντίτυπα. Η μέθοδος ανακαλύφθηκε στο Μόναχο το 1796-1798 από τον θεατρικό συγγραφέα και μουσικό Άλοϋς Ζενεφέλντερ (Allois Senefelder). Στην Ελλάδα έγινε γνωστή την εποχή του Όθωνα και χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό ως μια νέα ευρωπαϊκή τέχνη, σημάδι προόδου και άνθησης των τεχνών στο νέο κράτος.
❃ Μικρά Σχόλια ❃
Όθων
Στις 30 Ιανουαρίου 1833, ο Όθων αποβιβάζεται στο Ναύπλιο. Φτάνει συνοδευόμενος από ένα αγγλικό, ένα γαλλικό και ένα ρωσικό καράβι, όπως ο Καποδίστριας λίγα χρόνια πριν. Ο λαός θα τον υποδεχθεί με ενθουσιασμό. Ελπίζει πως είναι εκείνος που θα δώσει τέλος στις εμφύλιες διαμάχες και το χάος που ακολούθησε τη δολοφονία του πρώτου Κυβερνήτη. Οι οξύτατες διαφωνίες των τριών κυρίαρχων κομμάτων έχουν φέρει σε αδιέξοδο την πολιτική ζωή και έχουν πείσει ακόμα και τους πιο δημοκρατικούς ότι η χώρα δεν είναι ώριμη να κυβερνηθεί με αντιπροσωπευτικό σύστημα. Η επιλογή ενός ξένου μονάρχη μοιάζει η μόνη σωτηρία. Χωρίς να εκφραστούν αντιδράσεις αλλά και χωρίς πραγματικά να συμμετέχουν οι Έλληνες στις διαπραγματεύσεις, οι εκπρόσωποι των τριών Μεγάλων Δυνάμεων ορίζουν ως μονάρχη του νεοσύστατου κράτους τον πρίγκιπα Όθωνα. Με τη συνθήκη που υπογράφεται στις 7 Μαΐου 1832, η Ελλάδα αναγνωρίζεται διεθνώς ως Βασίλειο με κληρονομικό ηγεμόνα. Η Ελληνική Επανάσταση έχει οριστικά τελειώσει. Ο δεκαεπτάχρονος δευτερότοκος γιος του βασιλιά Λουδοβίκου Α΄ της Βαυαρίας επιλέγεται, έτσι ώστε καμία από τις τρεις Δυνάμεις να μην έχει το προνόμιο να τοποθετήσει δικό της πρίγκιπα στον ελληνικό θρόνο. Θα αναδειχθεί σε απόλυτο μονάρχη με την ενηλικίωσή του. Τα δύο πρώτα χρόνια μια τριμελής Αντιβασιλεία θα ασκεί την εξουσία. Τόσο η Αντιβασιλεία όσο και ο Όθων αργότερα, θα κυβερνήσουν απολυταρχικά. Η δύναμη των Ελλήνων πολιτικών θα συρρικνωθεί. Οι περισσότερες αποφάσεις θα λαμβάνονται από το Ανακτοβούλιο, του οποίου τα μέλη είναι κατά κύριο λόγο Βαυαροί. Στο στράτευμα, οι Έλληνες στρατιωτικοί που πρωταγωνίστησαν στα άτακτα πολεμικά σώματα της Επανάστασης θα παραμεριστούν ή θα αποστρατευτούν και στη θέση τους θα διοριστούν 3.500 καλά εκπαιδευμένοι Βαυαροί οπλίτες. Βαυαροί αξιωματικοί θα αναλάβουν και τη γενική διοίκηση του στρατού. Το αίτημα των Ελλήνων για Σύνταγμα, που είχε αποτελέσει την αιχμή του δόρατος εναντίον της διακυβέρνησης του Καποδίστρια, θα παραμείνει σε εκκρεμότητα. Η πιο σημαντική κρίση όμως θα ξεσπάσει στην οικονομική ζωή της χώρας. Η ανίσχυρη οικονομικά Ελλάδα θα είναι αδύνατον να ανταποκριθεί στις δόσεις του δανείου που της παραχώρησαν ως «εγγυήτριες» οι τρεις Μεγάλες Δυνάμεις, με τον ερχομό του Όθωνα. Και ο Ευρωπαίος βασιλιάς, παρά τις προσδοκίες, δεν θα καταφέρει να αποτρέψει ένα καθεστώς αυστηρού οικονομικού ελέγχου για την Ελλάδα. Τα μέτρα που θα αναγκαστεί να πάρει η κυβέρνησή του είναι πολύ σκληρά: μεγάλες περικοπές στους μισθούς των υπαλλήλων και των στρατιωτικών, κατάργηση θέσεων εργασίας, παύση των δημόσιων έργων και διακοπή των διπλωματικών αποστολών στην Ευρώπη. Η αντίδραση δεν θα αργήσει να εκδηλωθεί. Από το φθινόπωρο του 1842 έχει ξεκινήσει και εξαπλώνεται η μεγάλη συνωμοσία εναντίον «των Βαυαρών» με κεντρικό αίτημα την παραχώρηση Συντάγματος.
Το Σύνταγμα του 1844
Το Σύνταγμα ψηφίστηκε τελικά στις 18 Μαρτίου του 1844. Χαρακτηρίστηκε από τον Τύπο της εποχής ως ένα «Συμβόλαιο» ανάμεσα στον Μονάρχη και το Έθνος. Και πράγματι για τη σύνταξή του συνέπραξε η Εθνική Συνέλευση αλλά βασικός συντάκτης ήταν ο βασιλιάς. Με το περιεχόμενό του καθιέρωνε ως πολίτευμα τη Συνταγματική Μοναρχία και ως κυρίαρχο όργανο του κράτους τον μονάρχη. Με τον τίτλο «Ελέω Θεού Βασιλεύς της Ελλάδος» ο ηγεμόνας αναγνωριζόταν ως πρόσωπο «ιερό» και «απαραβίαστο». Αν και το Σύνταγμα εδραίωνε την αρχή της διάκρισης των εξουσιών, ο βασιλιάς διατηρούσε ουσιαστικά τον έλεγχό τους. Ασκούσε αποκλειστικά την Εκτελεστική εξουσία. Διόριζε και καθαιρούσε τους υπουργούς, ενώ εκείνοι από την πλευρά τους ήταν υπεύθυνοι για τις πράξεις του μονάρχη. Τη Νομοθετική εξουσία ασκούσε πάλι ο βασιλιάς, με τη συνεργασία της Βουλής και της Γερουσίας. Ωστόσο, τα 27 μέλη της Γερουσίας διορίζονταν από το Παλάτι και ήταν ισόβια. Μόνο τα 80 περίπου μέλη της Βουλής εκλέγονταν άμεσα από τον λαό κάθε τρία χρόνια, με μυστική ψηφοφορία και δικαίωμα ψήφου αποκλειστικά για τους άντρες. Τη Δικαστική εξουσία ασκούσαν τα δικαστήρια αλλά τους δικαστές διόριζε επίσης ο βασιλιάς. Διατάξεις δημοκρατικές, αντίστοιχες με αυτές των πρώτων επαναστατικών συνταγμάτων, διατυπώθηκαν μόνο ως προς τα θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα των πολιτών. Ανάμεσα σε αυτά, θεσπίστηκαν για πρώτη φορά το απόρρητο των επιστολών και το άσυλο της κατοικίας. Ο συνολικός χαρακτήρας του Συντάγματος αυτού σίγουρα δεν ήταν δημοκρατικός. Ακολουθούσε τα πρότυπα των ευρωπαϊκών μοναρχικών συνταγμάτων της εποχής, ιδιαίτερα του γαλλικού. Ήταν παρόλα αυτά η αρχή και το πρώτο βήμα στη συνταγματική πορεία της χώρας.
Το ανάκτορο του Όθωνα
Ίσως σήμερα, μέσα στη σύγχρονη έκταση της πρωτεύουσας, τα ψηλά οικοδομήματα και την πολύβουη κίνηση της πόλης, το κτήριο της Βουλής στην Πλατεία Συντάγματος να μην δίνει την ίδια επιβλητική εντύπωση, όπως τη μακρινή εκείνη μέρα του Σεπτεμβρίου που συγκεντρώθηκαν γύρω του οι Αθηναίοι απαιτώντας Σύνταγμα. Τότε, το νεόκτιστο παλάτι δέσποζε μοναχικό στο ύψωμα ενός λόφου, έξω από τα ανατολικά όρια του οικισμού, υποβλητικό ανάμεσα στις άδειες εκτάσεις που απλώνονταν γύρω του. Ήταν το πρώτο κτήριο στην περιοχή. Πολλές τοποθεσίες είχαν προταθεί από Έλληνες και Ευρωπαίους αρχιτέκτονες για την ανέγερση του βασιλικού ανακτόρου, ώστε να εξασφαλίζεται η ασφάλεια, το καλό κλίμα και ο ανοιχτός ορίζοντας. Ανάμεσά τους ο Κεραμεικός, η σημερινή θέση της Πλατείας Ομονοίας, οι πρόποδες του Λυκαβηττού, ακόμα και ο λόφος της Ακρόπολης. Χτίστηκε τελικά στον «λόφο της Μπουμπουνίστρας», ο οποίος είχε πάρει το όνομά του από μια κρήνη με νερό τόσο ορμητικό, που το βουητό του ακουγόταν από μακριά. Χάρη στο νερό αυτό, που φτάνει και σήμερα στην πόλη ακολουθώντας το αρχαίο Πεισιστράτειο Υδραγωγείο, δημιουργήθηκε τα επόμενα χρόνια με φροντίδα της βασίλισσας Αμαλίας ο ωραίος κήπος των Ανακτόρων, που με την οριστική αλλαγή του πολιτεύματος πήρε το όνομα Εθνικός Κήπος και δροσίζει ακόμα τη μεγάλη πόλη. Η κατασκευή του παλατιού ξεκίνησε το 1836 και για την ολοκλήρωσή του χρειάστηκαν 11 χρόνια. Ο Όθων και η Αμαλία θα εγκατασταθούν σε αυτό στις 6 Αυγούστου του 1843, λίγες μόλις μέρες πριν από την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου. Τα σχέδια του κτηρίου ανέθεσε στον Βαυαρό αρχιτέκτονα Φρίντριχ φον Γκέρτνερ (Friedrich von Gaertner) ο πατέρας του βασιλιά, με την υπόδειξη το μεγάλο αυτό έργο να είναι επιβλητικό αλλά όσο το δυνατόν λιγότερο δαπανηρό. Για την υλοποίησή του ο αρχιτέκτονας ακολούθησε τις αρχές του νεοκλασικού ρυθμού, αγαπητού στην Ευρώπη ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα. Γεννημένος μέσα από τις ιδέες του Διαφωτισμού, ο ρυθμός βασίζεται στη μελέτη της αρχαιότητας, τον σεβασμό στη φύση και τη δύναμη της επιστήμης. Σύμφωνα με τις αρχές αυτές, ο Γκέρτνερ δίνει στο παλάτι μορφή απλή, αυστηρή, γεωμετρική. Τα διακοσμητικά στοιχεία έχουν αρχαίες αναφορές: δωρικές κιονοστοιχίες, γείσα, αετώματα, ρυθμικά επαναλαμβανόμενα παράθυρα, όμορφα ακροκέραμα στην απόληξη της στέγης. Εργάτες και τεχνίτες από όλη την Ελλάδα απασχολήθηκαν στην οικοδόμηση. Πολλοί από αυτούς ήταν έμπειροι μαρμαροτεχνίτες από τις Κυκλάδες, που εγκαταστάθηκαν για τον σκοπό αυτόν στην πρωτεύουσα και ανέλαβαν και άλλα έργα. Την εποχή εκείνη επαναλειτούργησε το λατομείο της Πεντέλης, ενώ η ξυλεία που χρησιμοποιήθηκε μεταφέρθηκε από την Κωνσταντινούπολη. Δυστυχώς, δύο μεγάλες πυρκαγιές στο κτήριο, το 1884 και το 1909, δεν θα αφήσουν ακέραια πολλά μέρη από τον ιδιαίτερα επιβλητικό εσωτερικό διάκοσμο. Σώζεται όμως στον πρώτο όροφο μια μεγάλη ζωφόρος ύψους 1,22 και μήκους 78 μέτρων, στην οποία ο γλύπτης Λούντβιχ Μίκαελ φον Σβαντχάλερ (Ludwig Michael von Schwanthaler) μαζί με τους ζωγράφους Φίλιππο και Γεώργιο Μαργαρίτη, παρουσίασαν γεγονότα από την Ελληνική Επανάσταση και προσωπογραφίες αγωνιστών.
Το παλάτι, πριν ακόμα ολοκληρωθεί, γίνεται πόλος έλξης και γύρω του αρχίζουν να χτίζονται αρχοντικές κατοικίες στον ίδιο νεοκλασικό ρυθμό, καθώς εύποροι Έλληνες από το εξωτερικό αλλά και Ευρωπαίοι επιλέγουν να εγκατασταθούν στην πρωτεύουσα. Η Αθήνα οικοδομείται και μεταμορφώνεται με γοργούς ρυθμούς.
📖 Βιβλιογραφικές Παραπομπές
Ν. Θεοτοκάς, Μακρυγιάννης, Οι ιδρυτές της Νεότερης Ελλάδας, Τα Νέα, Αθήνα 2010.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τΙΓ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, σ. 89-94.
Λ. Λούβη, Το Ελληνικό Κράτος 1833-1871. Α. Το πολιτικό πλαίσιο των πρώτων βηματισμών, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ4, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.
Η. Μαυρομούστακου, Το Ελληνικό Κράτος 1833-1871. Β. Πολιτικοί Θεσμοί και διοικητική Οργάνωση, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ4, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.
Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη (1830-1980) σαν αντανάκλαση των ιδεολογικών επιλογών της νεοελληνικής κουλτούρας, εκδοτικός οίκος «Μέλισσα», Αθήνα 1984.