Χάρτης της Ελλάδας

Ας ταξιδέψουμε στην περιοχή της Βόρειας Ιταλίας την εποχή της Αναγέννησης. Στη Βενετία, τη Φλωρεντία αλλά και σε άλλες μεγάλες πόλεις οι ευγενείς, σύμφωνα με τις νέες αξίες της εποχής, επιδεικνύουν δίπλα στην πολιτική τους δύναμη τη μόρφωση και την πνευματική τους καλλιέργεια. Στα αρχοντικά τους ή στα γραφεία τους μέσα στα διοικητικά κτήρια της πόλης δημιουργούν, με τη συνεργασία καλλιτεχνών και λογίων, ειδικές αίθουσες αφιερωμένες στη μελέτη και την περισυλλογή. Εκεί συγκεντρώνουν τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς και τα ιστορικά κειμήλια των ισχυρών οικογενειών τους αλλά και βιβλία, χάρτες και υδρόγειους σφαίρες που εντυπωσιάζουν και αποδεικνύουν την επαφή τους με τις νέες επιστήμες και τη σύγχρονη εποχή.

Στις εντυπωσιακές αυτές αίθουσες του 16ου και 17ου αιώνα οι τοίχοι θα καλυφθούν από άκρη σε άκρη με τοιχογραφίες και φορητούς ξύλινους πίνακες με χάρτες από όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Ζωγράφοι και έμπειροι χαρτογράφοι θα αποτυπώσουν στους χάρτες αυτούς, με τη μεγαλύτερη δυνατή λεπτομέρεια και επιστημονική γνώση, το περίγραμμα των γεωγραφικών περιοχών. Θα αποτυπώσουν ταυτόχρονα, χρησιμοποιώντας τις ζωγραφικές τεχνικές της απόδοσης του βάθους και της προοπτικής, το ανάγλυφο του εδάφους, το φυσικό τοπίο, μνημεία και χαρακτηριστικά κτήρια κάθε τόπου. Έτσι, τοποθετημένοι ο ένας δίπλα στον άλλον οι χάρτες δημιουργούν στα έκπληκτα μάτια των επισκεπτών τρισδιάστατη την αίσθηση του γνωστού αλλά και του κάποτε άγνωστου σύμπαντος.

Στον χάρτη του Μουσείου Μπενάκη σύμφωνα με τις επιστημονικές γνώσεις της χαρτογραφίας της εποχής σημειώνονται οι μεσημβρινοί και οι παράλληλοι ώστε να μπορεί να προσδιοριστεί το γεωγραφικό μήκος και πλάτος ενός τόπου. Σημειώνονται επίσης τα τοπωνύμια, οι λίμνες, τα ποτάμια και το ανάγλυφο του εδάφους. Ταυτόχρονα εικονίζονται δέντρα, πλοία, υπαρκτά και φανταστικά θαλάσσια όντα, κύματα στη θάλασσα και τα ηφαίστεια της Σαντορίνης και της Αίτνας. Στο κάτω μέρος του χάρτη εμφανίζεται η βόρεια ακτή της Αφρικής, όπου δύο βεδουίνοι με το γαϊδουράκι τους ξεκουράζονται κάτω από τους Φοίνικες κοιτώντας και δείχνοντας τη θάλασσα και την Ελλάδα. Πώς συνδυάζονται όμως τα καθαρά γεωγραφικά στοιχεία που μεταφέρει ο χάρτης με τους μύθους, τους θρύλους και το αφηγηματικό ύφος των ζωγραφικών παραστάσεων;

Οι χάρτες στην εποχή των ταξιδιών και των ανακαλύψεων αποτελούν εργαλεία γνώσης, μελέτης και παρατήρησης του κόσμου, βασισμένα στις νέες επιστημονικές γνώσεις των χαρτογράφων και το επιστημονικό ενδιαφέρον της εποχής. Η εξέλιξη της τυπογραφίας, ενισχύει ακόμα περισσότερο τη διάδοση και χρήση του τυπωμένου χάρτη ως αυτόνομου εργαλείου. Στην περίπτωση των ζωγραφικών όμως χαρτών, μέχρι και τα μέσα του 17ου αιώνα, θα συνυπάρχουν δημιουργικά τα νεωτερικά στοιχεία της εποχής των επιστημών που ανατέλλει με τα στοιχεία της μεσαιωνικής παράδοσης, που αντιμετωπίζει τους χάρτες ως εικονογράφηση θρησκευτικών, μυθολογικών και ιστορικών κειμένων. Κατά τη μεταβατική αυτή εποχή οι χάρτες αποτελούν επιστημονικά και καλλιτεχνικά έργα που στοχεύουν τόσο στη γνώση όσο και την αισθητική απόλαυση του θεατή.

Στο υπόμνημα, στα αριστερά του χάρτη, παρουσιάζεται στην ιταλική γλώσσα μια σύντομη ιστορία της Ελλάδας, από την αρχαιότητα έως τη «βάρβαρη» οθωμανική κατάκτηση. Το κείμενο πλαισιώνει ένα χρυσό δακτυλίδι με τον θυρεό της οικογένειας των Μεδίκων, της αρχοντικής οικογένειας της Φλωρεντίας που κυριάρχησε στην οικονομική, πολιτική και καλλιτεχνική ζωή της πόλης από τον 15ο έως τον 18ο αιώνα. Στο υπόμνημα δεν περιλαμβάνονται χαρτογραφικά στοιχεία όπως η κλίμακα, ο προσανατολισμός, το υψόμετρο, ούτε σύμβολα που να παραπέμπουν σε γεωγραφικές πληροφορίες πάνω στον χάρτη, όπως θα περιμέναμε από ένα σημερινό υπόμνημα. Το κείμενό του συνδέει την εικονιζόμενη περιοχή με το ιστορικό της πλαίσιο, ακολουθώντας την παράδοση των χαρτών που περιλαμβάνονταν στα μεσαιωνικά χειρόγραφα ιστορικά ή θρησκευτικά βιβλία.

Το ορθογώνιο πλαίσιο του φορητού μας χάρτη οριοθετεί τον γεωγραφικό χώρο της Ελλάδας σε μια εποχή που δεν έχει συσταθεί ακόμα το ελληνικό κράτος. Η Ελλάδα υπάρχει μόνο ως ιστορικός χώρος, ως ιδέα του αρχαίου παρελθόντος ενταγμένη πια στην οθωμανική κυριαρχία ή την κυριαρχία Λατίνων, όπως οι Βενετοί και οι Γενουάτες. Οι ελληνικοί πληθυσμοί ζουν διάσπαρτοι στις οθωμανικές περιοχές αλλά και στις ευρωπαϊκές, όπου γεύονται μεγαλύτερες ελευθερίες και συναντούν ευκαιρίες για την οικονομική και πνευματική τους ανάπτυξη. Για όσους από αυτούς ταξιδεύουν, όπως οι έμποροι, οι πλανόδιοι τεχνίτες ή οι στρατιώτες, ο κόσμος μοιάζει μεγάλος, επικίνδυνος αλλά και συναρπαστικός. Ως ταξιδιώτες συνειδητοποιούν ότι μόνο ορισμένα τμήματα της Γης είναι γνωστά. Γεμίζουν περιέργεια καθώς οι μεγάλοι εξερευνητές, όπως ο Χριστόφορος Κολόμβος, ο Βάσκο ντα Γκάμα ή ο Φερδινάνδος Μαγγελάνος προσθέτουν σταδιακά και νέους άγνωστους τόπους στον χάρτη. Για τους περισσότερους όμως το σύμπαν είναι μικρό. Οι αγρότες, οι κτηνοτρόφοι, οι τεχνίτες ίσως δεν θα χρειαστεί ποτέ να μετακινηθούν από τον τόπο τους. Όλος ο κόσμος τελειώνει στα όρια της περιοχής τους και ο υπόλοιπος θα παραμείνει άγνωστος. Στους αιώνες που θα ακολουθήσουν, μέσα από τα δύσκολα αλλά και αποκαλυπτικά ταξίδια, τα γεμάτα κινδύνους αλλά και νέες γνώσεις, όσοι ασχολούνται με το εμπόριο ή ζουν κοντά στους θαλάσσιους και τους χερσαίους δρόμους θα μεταμορφωθούν. Θα αποκτήσουν πλούτο, εμπειρίες και κύρος. Αποφασιστικοί, με διάθεση για πρόοδο θα αναζητήσουν νέες λύσεις σε κάθε είδους εμπόδιο. Κάποιοι θα στραφούν στις επιστήμες με αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία για το μέλλον. Οι χάρτες, οι υδρόγειοι σφαίρες και τα βιβλία γεωγραφίας θα αυξηθούν και δεν θα βρίσκονται μόνο στα παλάτια των ευγενών. Οι λόγιοι και οι έμποροι της νέας εποχής θα τα χρησιμοποιήσουν ως εργαλεία για να παροτρύνουν και άλλους να παρατηρήσουν και να κατανοήσουν τον κόσμο. Να ελευθερωθούν από την κυριαρχία του φόβου και των δεισιδαιμονιών, που κρατούν δέσμιο το πνεύμα τους. Βασιζόμενοι στις γνώσεις της Αναγέννησης και μέσα από ένα δυναμικό πνευματικό κίνημα που ονομάστηκε Διαφωτισμός, θα διαμορφώσουν την ιδέα της ελευθερίας και θα τη συνδέσουν άρρηκτα με την παιδεία και τις επιστήμες.