Η μάχη του Καρπενησίου

Από τις πέντε σειρές έργων του Δημητρίου Ζωγράφου σώζεται ακέραια μόνο η μία, εκείνη που ταξίδεψε στην Αγγλία. Οκτώ από τους πίνακες της πρώτης σειράς σε ξύλο, που έμεινε στο σπίτι του Μακρυγιάννη, φυλάσσονται σήμερα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Οι σειρές που παρέλαβαν ο Ρώσος και ο Γάλλος πρέσβης, δεν εντοπίστηκαν ποτέ. Η γαλλική μάλιστα φαίνεται ότι δεν έφυγε τελικά ποτέ από την Ελλάδα. Πιθανόν σε αυτή να ανήκει η «Μάχη στο Καρπενήσι» του Μουσείου Μπενάκη. 

Αόρατος μέσα στο πλήθος που πολεμά, ο Σουλιώτης οπλαρχηγός Μάρκος Μπότσαρης (1790-1823) είναι επικεφαλής σε έναν ακόμα άνισο, ηρωικό αγώνα. 5.000 πεζοί και ιππείς από τις οθωμανικές δυνάμεις στρατοπέδευσαν στο Καρπενήσι. 1.200 ενόπλους έχουν να αντιπαρατάξουν τα ελληνικά σώματα. Η μόνη ελπίδα είναι ο αιφνιδιασμός. Ο Μπότσαρης και 350 ακόμα Σουλιώτες θα επιτεθούν απρόσμενα τη νύχτα στη στρατοπεδευμένη στρατιά. Η νυχτερινή έφοδος και η δημιουργία πανικού στον εχθρό είναι ο δικός τους σουλιώτικος τρόπος μάχης. Και πράγματι το σχέδιο θα πετύχει, όμως ο Μάρκος Μπότσαρης θα χάσει τη ζωή του στη συμπλοκή αυτή, το καλοκαίρι του 1823. Το γεγονός βυθίζει στο πένθος τους Έλληνες. 

Μεγαλωμένος σε σκληρές συνθήκες ζωής στα βουνά του Σουλίου, έζησε τα όπλα, τη μάχη και τον φόβο από μικρό παιδί. Αλλά και την ελεύθερη συνείδηση, καθώς οι Σουλιώτες πλήρωναν βέβαια τους αναγκαστικούς φόρους στον Σουλτάνο αλλά την περιοχή τους τη διοικούσαν οι ίδιοι, οργανωμένοι σε φάρες, μεγάλες ευρύτερες οικογένειες δηλαδή. Η οικογένεια του Μπότσαρη είχε αρχηγική θέση ανάμεσα στις άλλες σουλιώτικες φάρες. Ο ίδιος βρέθηκε αρχηγός της μεγάλης του οικογένειας ήδη από τα είκοσι ένα του χρόνια. Ήξερε να διοικεί και να παίρνει γρήγορες και γενναίες αποφάσεις. Στην Επανάσταση έμεινε πιστός στις παραδόσεις και το σύστημα αξιών του τόπου του. Αν και βρέθηκε στη δίνη οξύτατων ανταγωνισμών ανάμεσα στους οπλαρχηγούς της Ρούμελης και της Ηπείρου για τη διεκδίκηση των αρματολικιών της περιοχής, ο Μπότσαρης προσπάθησε να μείνει προσηλωμένος στις εντολές της Επαναστατικής Κυβέρνησης και τον συνολικό στόχο του Αγώνα. Ριψοκίνδυνος, άφοβος και ανυπόταχτος σε συμβιβασμούς, αναδείχθηκε σε πρότυπο ιδανικού ήρωα. Κηδεύτηκε στο Μεσολόγγι, την πόλη που υπερασπίστηκε με όλες του τις δυνάμεις μαζί με πολλούς Σουλιώτες κατά την πρώτη της πολιορκία. Η μορφή και ο θάνατός του θα εμπνεύσουν μια σειρά από λογοτεχνικά, μουσικά και εικαστικά έργα Ελλήνων και Ευρωπαίων καλλιτεχνών.

Μέσα από τις εικόνες του Ζωγράφου και του Μακρυγιάννη γίνεται φανερό ότι και οι δύο αντιμετωπίζουν την Επανάσταση ως πράξη κυρίως στρατιωτική, ομαδική και συλλογική. Τα έργα αυτά δεν θυμίζουν σε τίποτα τους πίνακες των φιλελλήνων Eυρωπαίων ζωγράφων. Εδώ δεν υπάρχουν πρωταγωνιστές, ούτε δημιουργείται κάποιο πορτρέτο. Δεν υπάρχουν θεατρικές κινήσεις και εντυπωσιακά ενδύματα που παρασύρουν τον θεατή σε λεπτομέρειες αισθητικές. Η σύνθεση δεν δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι ο θεατής βρίσκεται και αυτός μέσα στο έργο. Οι μάχες αποδίδονται από μακριά και από ψηλά, πανοραμικά. Οι αγωνιστές από απόσταση. Τον χώρο της εικόνας καταλαμβάνει η κοινή δράση των ομάδων. Με τρόπο πυκνό συνυπάρχουν στο ίδιο έργο διαφορετικά επεισόδια τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο, πολλές διαφορετικές φάσεις και πολλά διαφορετικά σημεία της δράσης. Δεν είναι τυχαίο που ο Μακρυγιάννης διάλεξε να συνεργαστεί με έναν αγιογράφο. Η βυζαντινή τέχνη της αγιογραφίας αλλά και η παραδοσιακή ζωγραφική των τελευταίων αιώνων της Τουρκοκρατίας έχουν διδάξει άριστα στον Ζωγράφο τους τρόπους για να πετύχει το αποτέλεσμα αυτό. Αποδίδει τους όγκους στο τοπίο και τις μορφές σχηματοποιημένα. Η κλίμακα που χρησιμοποιεί δεν αποδίδει τη σχέση ανάμεσα στα εικονιζόμενα πρόσωπα και πράγματα. Ούτε η προοπτική βοηθά την αντίληψη του τι είναι αληθινά μπροστά και τι πιο πίσω. Τα έργα μοιάζουν επίπεδα, όπως ένα χαλί ή ένας χάρτης. Το χρώμα άφθονο αλλά και αέρινο με την τεχνική της υδατογραφίας, δίνει μια μοναδική αίσθηση αλλά και κωδικοποιεί πληροφορίες για να διευκολύνει την κατανόηση της σκηνής. Το όνομα του Δημητρίου Ζωγράφου θα βρεθεί μόνο σε δύο ζωγραφιές. 

Ποιος είναι άραγε ο σκοπός της εικαστικής αυτής αφήγησης και γιατί να θέλει ο Μακρυγιάννης να την προσφέρει και στις ευρωπαϊκές Δυνάμεις, αναλαμβάνοντας μάλιστα όλα τα έξοδα; Ίσως συνειδητοποιώντας από πολύ νωρίς ότι συμμετέχει σε γεγονότα κοσμοϊστορικά που θα αλλάξουν τα πάντα στον τόπο του, να αισθάνεται την ευθύνη της παράδοσης της Ιστορίας στις επόμενες γενιές. Άλλωστε δεν υπάρχει κράτος χωρίς Ιστορία. Και ο σκοπός της προσφοράς του έργου στις ευρωπαϊκές Δυνάμεις; Ο ίδιος θα την παρουσιάσει ως μια χειρονομία «ευχαρίστησης» των φιλελλήνων για τη συνεισφορά τους στον ελληνικό Αγώνα. Ή μήπως με τη γλώσσα της ζωγραφικής βρίσκει την ευκαιρία να τονίσει ότι το ελληνικό έθνος κατέκτησε μόνο του την ελευθερία, μέσα από αγώνες και θυσίες, όπως άλλωστε παρουσιάζεται σε κάθε σκηνή του Ζωγράφου;