«Ύμνος εις την Ελευθερίαν» και η σφραγίδα του Δ. Σολωμού

Η ποίηση συντροφεύει τον Αγώνα για την Ελευθερία από την πρώτη στιγμή. Ρίμες που προέρχονται από την παράδοση των δημοτικών κλέφτικων τραγουδιών, περιγράφουν με αμεσότητα τα ηρωικά γεγονότα και τα πρόσωπα του Αγώνα, καθώς διαδίδονται προφορικά από στόμα σε στόμα. Στη γραπτή γλώσσα, θούριοι και ηρωικά τραγούδια γράφονται και δημοσιεύονται την εποχή εκείνη κυρίως από λόγιους της διασποράς, που είχαν καλλιεργήσει και προεπαναστατικά τη στιχουργική. Στόχος τους είναι να διαδώσουν τα επαναστατικά μηνύματα, να μεταφέρουν ιδέες φιλελεύθερες και δημοκρατικές, να εμψυχώσουν και να ξεσηκώσουν τους Έλληνες αγωνιστές. Συχνά μεταφράζονται τα ποιήματα αυτά ώστε να κάνουν γνωστό στην Ευρώπη το στίγμα της πνευματικής νεοελληνικής δημιουργίας. Συνήθως όμως η λόγια γλώσσα είναι δυσνόητη, γεμάτη αρχαϊσμούς που δεν καταφέρνουν να συγκινήσουν και να μεταφέρουν τον επαναστατικό παλμό και ενθουσιασμό. Στα Επτάνησα υπάρχει μια ιδιαίτερη λογοτεχνική παράδοση, που χρησιμοποιεί τόσο την επίσημη ιταλική γλώσσα των νησιών όσο και την ελληνική. Από το 1820 δημιουργείται εκεί μια ομάδα ποιητών που, εμπνευσμένη από την Επανάσταση, δοκιμάζει έναν νέο δρόμο. Χρησιμοποιώντας ως βάση τη μορφή του δημοτικού τραγουδιού προβάλλει τις νέες ιδέες και τις διεκδικήσεις των Ελλήνων. Στη λογοτεχνική αυτή παρέα θα ενταχθεί και ο Διονύσιος Σολωμός, που μόλις έχει επιστρέψει από την Ιταλία και θα γίνει ο πιο λαμπρός εκπρόσωπός της. 

Τη φροντίδα και την έγνοια του Σολωμού για την καλλιέργεια της νεοελληνικής γλώσσας αποκαλύπτει αυτή η χαρακτηριστική φράση του ποιητή από το πεζό του έργο «Διάλογος», του 1824. Συμπυκνώνει τις ιδέες και το όραμά του, που συνδέουν στενά την ελευθερία με τη γλώσσα. «Εις τι περίστασες βρισκόμεθα, εις τι περίστασες βρίσκεται η γλώσσα μας; Εβγήκε ακόμα κανένας μεγάλος συγγραφέας να μας είναι παράδειγμα, ο οποίος να ευγένισε αληθινά τα λόγια της, ζωγραφίζοντας με αυτά εικόνες και πάθη;», θα γράψει στο ίδιο έργο. Ποια θα είναι η γλώσσα του έθνους που θα γεννηθεί από την Επανάσταση; Η αρχαία που χρησιμοποιήθηκε από σπουδαίους ποιητές και φιλοσόφους ή η σύγχρονη νεοελληνική γλώσσα που μιλούν και καταλαβαίνουν οι αγωνιστές, ακόμα και αν οι περισσότεροι δεν ξέρουν να τη γράφουν; Ποια είναι η γλώσσα που μπορεί να εκφράσει τους αγώνες και τα ιδανικά τους; Πολλοί άνθρωποι του πνεύματος θα συμμετάσχουν στη δημόσια αυτή συζήτηση που θα πάρει μορφή έντονης διαμάχης και θα κρατήσει πάνω από έναν αιώνα. Ο Επτανήσιος ποιητής ζει έξω από το πεδίο της Επανάστασης αλλά αισθάνεται βαθιά τα ιδανικά της. Αναγνωρίζει στον λαό που αγωνίζεται το δικαίωμα να μιλά και να γράφει τη σύγχρονη γλώσσα του, ανεπεξέργαστη ίσως ακόμα αλλά πλούσια διαμορφωμένη μέσα από την ίδια του την ιστορία, άξια για κάθε πνευματική έκφραση. Αρκεί βέβαια να καλλιεργηθεί με σεβασμό από τους λογοτέχνες: «…η ευγένειά τους [των λέξεων] κρέμεται από την τέχνη, με την οποία τες μεταχειρίζεσαι». Η πνευματική αναγέννηση του Έθνους δεν μπορεί να γίνει μέσα από τη στείρα μίμηση της αρχαίας γλώσσας. 

«Την αλήθεια αγαπώ την αλήθεια επιθυμώ». Η αλήθεια, άλλη μία ιδέα που αναδύεται ανθολογημένη, αυτή τη φορά από τη λατινική ποίηση. Ενθύμιο ίσως από το πολιτιστικό του ταξίδι στην Ιταλία και την ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Σίγουρα σημαντική γι’ αυτόν αφού συνοδεύει την αλληλογραφία του, προσφέροντας άμεσα στους συνομιλητές του ένα χαρακτηριστικό κομμάτι από τη σκέψη του. Πιθανόν να προέρχεται από τη φράση «Ego verum amo, verum volo mihi dici; mendacem odi» (Εγώ την αλήθεια αγαπώ, την αλήθεια θέλω να μου λένε﮲ μισώ τον ψεύτη) που βρίσκουμε στη λατινική κωμωδία Mostellaria, «Το σπίτι με τα φαντάσματα», του Ρωμαίου ποιητή Τίτου Μάκκιου Πλαύτου, που τον 2ο π.Χ. αιώνα έγραψε κυρίως κωμωδίες διασκευασμένες από ελληνικά έργα. Ποια είναι όμως αυτή η ιδανική αλήθεια που αναζητά ο Σολωμός; 

Στα χρόνια της ωριμότητάς του ο Σολωμός θα εγκατασταθεί στην Κέρκυρα. Έχοντας κατακτήσει την ελευθερία στη γλώσσα και την αναγνώριση, θα αποσυρθεί σε μια εσωστρεφή ζωή γράφοντας τα σημαντικότερα έργα του. Μέσα στη μοναχική του καθημερινότητα θα συνδεθεί στενά με τον μουσικό Νικόλαο Χαλικιόπουλο Μάντζαρο. Οι ψυχές τους μοιράζονται πολλά κοινά. Είναι κι εκείνος αριστοκρατικής καταγωγής και έχει κάνει λαμπρές σπουδές μουσικής στη Νεάπολη της Ιταλίας. Όπως για τους περισσότερους Επτανήσιους καλλιτέχνες, τα μουσικά του πρότυπα βρίσκονται στη Δύση. Ως αναγνωρισμένος μουσικοσυνθέτης είχε λάβει την τιμητική πρόταση να διευθύνει το Ωδείο της Νεάπολης, αλλά εκείνος προτίμησε να επιστρέψει στα Επτάνησα. Μέσα από τη στενή φιλία των δύο ανδρών, η μουσική θα αγκαλιάσει κάποια από τα ποιήματα του Σολωμού. Σαν τραγούδια θα τα διαδώσει από στόμα σε στόμα, θα τα κάνει να ακουστούν στους δρόμους, κάτω από τα παράθυρα της Κέρκυρας, στις πολυσύχναστες πλατείες της. Ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» θα μελοποιηθεί για πρώτη φορά το 1829-30. Η ευγενική καταγωγή του Μάντζαρου και κυρίως η πολιτική θέση του πατέρα του στην Κυβέρνηση της Κέρκυρας ίσως εμπόδισε τον καλλιτέχνη να εκδώσει το φιλελεύθερο αυτό έργο. Θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά το 1844, μετά από τον θάνατο του πατέρα του και τον ίδιο χρόνο θα αφιερωθεί η χειρόγραφη έκδοσή του στον «Ελέω Θεού Βασιλέα των Ελλήνων», Όθωνα. Η πρώτη μελοποίηση του Ύμνου είχε αρχικά απλή μελωδία για τετραμελή ανδρική χορωδία και πιάνο, και περιλάμβανε 24 μέρη. Το χειρόγραφο που αφιερώθηκε στον βασιλιά περιέχει τη δεύτερη μελοποίηση, του 1842, για τετράφωνη ανδρική χορωδία με συνοδεία πιάνου σε 46 μέρη. Για τον «Ύμνον Εις Την Ελευθερίαν», ο Μάντζαρος τιμήθηκε από τους βασιλείς με παράσημα και διακρίσεις, παρόλο που τα Επτάνησα βρίσκονταν ακόμα έξω από τα όρια του Ελληνικού Κράτους.

Ελάχιστα από τα έργα του Διονύσιου Σολωμού θα δημοσιευτούν όσο ζει. Τα περισσότερα θα βρεθούν στα συρτάρια του μετά από τον θάνατό του. Στίχοι, σχεδιάσματα ποιημάτων και πολλαπλές εκδοχές, λέξεις και σημειώσεις στα ελληνικά και τα ιταλικά, όλα δουλεμένα ξανά και ξανά δίνουν την εικόνα μιας αέναης αναζήτησης για την τελειότητα στα έργα του, την ιδανική μορφή που παρέμενε άπιαστη. Ένας από τους λίγους φίλους του Σολωμού, ο Ιάκωβος Πολυλάς, θα είναι εκείνος που θα αναλάβει το τιτάνιο έργο να διασώσει, να συγκεντρώσει, να βάλει σε σειρά και να εκδώσει για πρώτη φορά το σύνολο του έργου του. Έχοντας γνωρίσει από κοντά τη σκέψη και την ψυχή του ποιητή, τα σχόλιά του, οι πληροφορίες που καταθέτει και η κριτική του αποτελούν και σήμερα πολύτιμη πηγή μέσα από την οποία κάθε γενιά ξαναγνωρίζει τον Διονύσιο Σολωμό.