Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος

Τους τελευταίους εννέα μήνες, αφού ορίστηκε και ο Αρχηγός, οι προετοιμασίες της Φιλικής Εταιρείας είναι πυρετώδεις. Οι εταίροι στην Οδησσό συγκεντρώνουν χρήματα από εύπορους ομογενείς της Νότιας Ρωσίας, αγοράζουν όπλα και τα μεταφέρουν στο Ιάσιο, όπου με τη συνεργασία του ηγεμόνα της Μολδαβίας Μιχαήλ Σούτσου συστήνεται το γενικό στρατόπεδο των επαναστατών. Εκεί θα συγκεντρωθούν όλοι και θα συνταχθεί η προκήρυξη. Το αρχικό σχέδιο είναι η Επανάσταση να ξεκινήσει από την Πελοπόννησο όπου και θα φτάσει ο Υψηλάντης με πλοίο από την Τεργέστη. Τελικά όμως το σχέδιο αλλάζει από τον Υψηλάντη, καθώς η Μολδοβλαχία μοιάζει να είναι πιο καλή επιλογή. Χάρη στο καθεστώς αυτονομίας της, τα οθωμανικά στρατεύματα δεν μπορούν να εισβάλουν χωρίς την άδεια της γειτονικής Ρωσίας. Τα ετοιμοπόλεμα τοπικά επαναστατικά κινήματα άλλων χριστιανικών εθνοτήτων καθώς και οι Φαναριώτες ηγεμόνες θα τους υποστηρίξουν. Θα δεχτεί όμως τελικά η Ρωσία, παραβιάζοντας τη συμφωνία της Ιερής Συμμαχίας, να προστατέψει μια φιλελεύθερη εξέγερση; Θα τους υποστηρίξουν οι μεγάλοι γαιοκτήμονες της περιοχής; Και παρότι οι ένοπλοι των άλλων εθνοτήτων ακολουθούν πάντα πιστά τους τοπικούς τους αρχηγούς, θα πειθαρχήσουν σε έναν κεντρικό σχεδιασμό των επιχειρήσεων που θα έχει αποφασιστεί από τον Υψηλάντη και τους Φιλικούς; Τα πράγματα δεν θα εξελιχθούν τελικά σύμφωνα με το σχέδιο. Τον Σεπτέμβριο του 1821 η επανάσταση στις Ηγεμονίες θα σβήσει με τραγικό τρόπο. Ήδη όμως από τον Μάρτιο ο Αγώνας είχε φουντώσει στην Πελοπόννησο, και εκεί θα φθάσει ένας άλλος Υψηλάντης, ο αδελφός του Δημήτριος.

Πρώτο ιδανικό του αγώνα η χριστιανική πίστη. Προτάσσεται δίνοντας θάρρος και δύναμη. Προβάλλει ως κυρίαρχο στοιχείο αναγνώρισης και σύνδεσης των αγωνιστών αλλά και όλου του ελληνικού πληθυσμού μέσα και έξω από τα όρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και είναι στ’ αλήθεια, καθώς σε όλους τους αιώνες της Οθωμανικής κυριαρχίας η διοίκηση διέκρινε τους υπηκόους της όχι σύμφωνα με την καταγωγή αλλά σύμφωνα με το «Μιλλέτ», την ξεχωριστή δηλαδή θρησκευτική τους πίστη.

Η δεύτερη λέξη της προκήρυξης έρχεται από πολύ μακριά. Είναι η αρχαία ελληνική λέξη «πατρίς». Θα τη δανειστούν από την αρχαιότητα πρώτοι οι Γάλλοι επαναστάτες του 1789 και θα την επαναφέρουν στη νεότερη ιστορία μέσα από τις διακηρύξεις τους. Θα έχει όμως πια και ένα νέο νόημα συνδεδεμένο με την αρχή μιας νέας εποχής. Δεν θα αναφέρεται μόνο στον τόπο γέννησης ή καταγωγής. Δεν θα περιγράφει μόνο τους στενούς οικογενειακούς ή τοπικούς δεσμούς που τόσο ισχυρά συνδέουν τους ανθρώπους όταν ζουν σε μεγάλες αυτοκρατορίες, ανάμεσα σε άλλους με διαφορετικά θρησκεύματα, παραδόσεις και γλώσσες. Τώρα η λέξη πατρίς θα συνδεθεί με την ιδέα του έθνους που μόλις αναδύεται. Θα συμπεριλάβει νέες συνεκτικές σχέσεις, όπως το κοινό ιστορικό παρελθόν, τον κοινό πολιτισμό, την κοινή θρησκεία, την κοινή γλώσσα. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης που σε ένα νεανικό ποίημά του νοσταλγικά ταύτιζε την πατρίδα με το πατρικό του σπίτι, τώρα στην προκήρυξή του περιγράφει έναν πολύ μεγαλύτερο χώρο. Έναν ιδεατό χώρο που περιλαμβάνει όλους τους Έλληνες, ανεξάρτητα από γεωγραφικούς ή τοπικούς προσδιορισμούς. Το όραμα της απελευθέρωσης του Έθνους είναι πλέον διαμορφωμένο.

Με την επίκληση «ω Άνδρες Έλληνες» καλεί ο Υψηλάντης στα όπλα. Σίγουρα η λέξη «Έλλην» που διέσωσε η ελληνική γλώσσα έχει κάνει κι αυτή ένα μεγάλο ταξίδι μέσα στους αιώνες. Από τις ελληνικές πόλεις - κράτη που αντιμετώπισαν από κοινού τους Πέρσες έως την εποχή της πολυπολιτισμικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας όταν η εξάπλωση του χριστιανισμού παραμέρισε τον χαρακτηρισμό «Έλλην» ως ταυτόσημο του «ειδωλολάτρης», ο προσδιορισμός δεν έμεινε σταθερός και υπήρξαν διαδοχικές εναλλαγές στον τρόπο αναφοράς του ελληνικού πληθυσμού. «Ρωμαίοι» οι χριστιανοί ορθόδοξοι κάτοικοι της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αλλά και «Γραικοί» για να ξεχωρίζουν από τους Δυτικούς μετά τη διαίρεση. Ως «Ρωμιοί» και «Γραικοί» θα ζήσουν και μέσα στην Οθωμανική επικράτεια. Θα προστεθούν επίθετα όπως αυτό του «χριστιανού ραγιά», του υποτελή δηλαδή στον Σουλτάνο, από την αραβική λέξη «raya» που σημαίνει το κοπάδι. Διάσπαρτοι σε όλη τη Βαλκανική και τις παροικίες στην Ευρώπη θα ξεχωρίζουν επίσης από το επάγγελμα, την οικογένεια ή τον τόπο γέννησής τους. Την αρχαία ταυτότητα του «Έλληνα» θα χρησιμοποιήσουν πάλι οι διανοούμενοι έμποροι και λόγιοι, που μέσα από το κίνημα του Διαφωτισμού θα μελετήσουν τους αρχαίους κλασικούς συγγραφείς. Θα προβάλουν όμως στον προσδιορισμό αυτόν ένα νέο επαναστατικό νόημα. Το βασισμένο στην Ιστορία δικαίωμά τους ως Έλληνες να ανήκουν στα ελεύθερα πολιτισμένα έθνη της Ευρώπης.

Ποιοι είναι όμως οι λαοί της Ευρώπης, που όπως αναφέρει η προκήρυξη πολεμούν για τα δικαιώματα και την ελευθερία τους και καλούν τους Έλληνες να τους μιμηθούν; Η Ελληνική Επανάσταση ξεσπά σε μια χρονική στιγμή που έχει χαρακτηριστεί από τους ιστορικούς ως η εποχή των επαναστάσεων. Από τα μέσα του 18ου έως τα μέσα του 19ου αιώνα είναι ίσως η πιο δυναμική περίοδος στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης, μια εποχή νέων ιδεών και υψηλών ιδανικών. Στον ευρωπαϊκό χώρο, οι ιδέες του Διαφωτισμού διαπνέουν τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, μέσα από την οποία οι Γάλλοι εναντιώνονται στον Βασιλιά, ιδρύουν δημοκρατία και διακηρύσσουν τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη. Οι ριζοσπαστικές ιδέες πλημμυρίζουν σαν κύμα την υπόλοιπη Ευρώπη και τα Βαλκάνια επηρεάζοντας τους διανοούμενους, τους λόγιους, τους φοιτητές και τους εμπόρους που ταξιδεύουν ή ζουν στις περιοχές αυτές. Σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιδεών θα διαδραματίσουν κι οι επεκτατικοί πόλεμοι του Ναπολέοντα. Παράλληλα, λίγους μήνες πριν από την έκδοση της προκήρυξης του Υψηλάντη έχουν ξεσπάσει εξεγέρσεις στην Ισπανία και τη Νότια Ιταλία. Οι εξεγέρσεις αυτές έχουν φιλελεύθερα αιτήματα όπως ελευθερία, πολιτικά και ατομικά δικαιώματα, καθώς αμφισβητούν τα απολυταρχικά καθεστώτα της εποχής τους.

Μοιάζει απλό σήμερα αλλά ήταν τότε; Οι φιλόσοφοι του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού χρειάστηκε να αγωνιστούν για να εδραιώσουν το δικαίωμα κάθε ανθρώπου να απολαμβάνει τα αγαθά της επίγειας ζωής. Η απελευθέρωση από τον φόβο και τη δεισιδαιμονία δεν ήταν εύκολος στόχος. Μέσα από βιβλία, κείμενα, διακηρύξεις, συγκρούσεις και επαναστάσεις διατύπωσαν την πεποίθηση ότι ο άνθρωπος έχει τη δύναμη για πρόοδο και για γνώση και μπορεί να οδηγηθεί στην ευημερία, τον πολιτισμό και την ευδαιμονία μέσα από τη λογική, την ατομική και συλλογική ελευθερία. Οι νεωτερικές αυτές ιδέες επηρέασαν και τους διανοούμενους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Για τους Έλληνες ο δρόμος για την Ευδαιμονία περνούσε μόνο μέσα από την Ελευθερία του Έθνους.