Η ναυμαχία της Σάμου

1824. Η Eπανάσταση βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή. Η οικονομική και φυσική αντοχή των αγωνιστών δοκιμάζεται, όπως και η ενότητά τους. Στη θάλασσα ο οθωμανικός στόλος αποφασίζει να συνεργαστεί με τον αιγυπτιακό για να υποστηρίξουν την εκστρατεία των ενωμένων χερσαίων στρατευμάτων τους στην Πελοπόννησο. Εμπόδιο στην ελεύθερη κίνησή τους στέκονται τα ελληνικά καράβια, οι έμπειροι στόλοι των μικρών αλλά ισχυρών σε ναυτική δύναμη νησιών του Αιγαίου. Έτσι, τον Μάιο ο αιγυπτιακός στόλος θα καταστρέψει ολοκληρωτικά την Κάσο και τον Ιούνιο ο οθωμανικός τα Ψαρά. Η καταστροφή είναι τεράστια. Τα νησιά λεηλατούνται, ερημώνονται και χάνεται το μεγαλύτερο μέρος των πλοίων τους. Ο επόμενος στόχος φαίνεται ότι θα είναι η Σάμος. Ο κίνδυνος θα κινητοποιήσει τους νησιώτες να οργανωθούν και να δράσουν μαζί, κάτι που δεν είχαν καταφέρει στις προηγούμενες δύο επιθέσεις. Τον Ιούλιο και τον Αύγουστο πλοία από την Ύδρα και τις Σπέτσες συντονισμένα μπαίνουν στο στενό της Μυκάλης, ανάμεσα στη Μικρά Ασία και τη Σάμο, ώστε να εμποδίσουν τα οθωμανικά πλοία να αποβιβάσουν στρατεύματα και να καταστρέψουν το νησί. Στις συγκρούσεις που θα ακολουθήσουν, καθώς ο οθωμανικός στόλος φανερά υπερτερεί σε μέγεθος και οπλισμό, θα αποδειχθεί ιδιαίτερα σημαντικός ο ρόλος των ελληνικών πυρπολικών πλοίων με τα ριψοκίνδυνα πληρώματά τους. Στις 5 Αυγούστου ο Υδραίος αντιναύαρχος του ελληνικού στόλου, Γεώργιος Σαχτούρης, προετοιμάζει το σχέδιο δράσης του και το βασίζει σε έξι πυρπολικά, τέσσερα υδραίικα και δύο από τα Ψαρά, με κυβερνήτη τον Κωνσταντίνο Κανάρη. Κατά τη διάρκειά της ναυμαχίας, σύμφωνα με τις διαταγές του και μέσα στους κανονιοβολισμούς των πλοίων και του κάστρου της Σάμου, τέσσερις πυρπολητές θα κινηθούν συντονισμένα ο ένας μετά από τον άλλον. Πρώτα, ο Υδραίος Δημήτρης Τσάπελης θα επιχειρήσει χωρίς επιτυχία να πυρπολήσει την πιο μεγάλη από τις φρεγάτες. Θα τραυματιστεί και ο ίδιος σοβαρά καθώς το πυρπολικό του θα τυλιχθεί πρόωρα στις φλόγες. Ο Κανάρης όμως θα επιμείνει με ψυχραιμία και θα τα καταφέρει. Η φωτιά θα μεταδοθεί γρήγορα. Το καράβι φλεγόμενο θα ανατιναχθεί πέφτοντας στους βράχους. Επιτυχημένες θα είναι και άλλες δύο προσπάθειες από Υδραίους πυρπολητές, τον Γεώργιο Βατικιώτη και τους Δημήτρη Ραφαλιά και Λέκκα Ματρόζο. Η ναυμαχία θα τελειώσει στις 6 Αυγούστου με μεγάλες απώλειες για τον οθωμανικό στόλο. Από τον πανικό που προκλήθηκε από τις πυρπολήσεις θα διασπαστεί και ο στρατός που βρισκόταν συγκεντρωμένος στα μικρασιατικά παράλια περιμένοντας να αποβιβαστεί στη Σάμο. Το νησί είχε σωθεί. Ο ναύαρχος Σαχτούρης θα περιγράψει τα γεγονότα αναλυτικά και με υπερηφάνεια σε έκθεσή του προς τη δημογεροντία της Ύδρας.

Καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη της ναυμαχίας στη Σάμο είναι η δράση του Ψαριανού ναυτικού Κωνσταντίνου Κανάρη. Η ανατίναξη της μεγάλης φρεγάτας με τα 36 πυροβόλα είναι μία από τις τέσσερις επιχειρήσεις που θα του χαρίσουν τη φήμη του μεγάλου πυρπολητή. Τη σχέση του με τη θάλασσα την ξεκίνησε ταπεινά, ως ναύτης στο εμπορικό καΐκι του θείου του στα Ψαρά. Και τους πρώτους γενναίους πολεμιστές τους συνάντησε στα πρώτα του δρομολόγια, καθώς ανέλαβε να μεταφέρει τους διωγμένους από τον Αλή Πασά Σουλιώτες από την Πάργα στη Λευκάδα. Από όσο γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, δεν διδάχθηκε πολλά γράμματα. Δεν υπήρχε σχολείο στα Ψαρά. Μόνο ο ιερομόναχος Γρηγόριος Μώρος που δίδασκε συστηματικά στο νησί και κάποιοι μορφωμένοι καπετάνιοι που δίδασκαν τους πιο νέους. Του χρειαζόταν η ανάγνωση για να μπορεί να διαβάζει τους κανονισμούς των καραβιών και το σηματολόγιο. Διάβασε ταυτόχρονα, και μάλιστα με μεγάλη συγκίνηση, τη ζωή και τα έργα του Μεγαλέξανδρου. Και όταν απέκτησε παιδιά τους έδωσε αρχαία ένδοξα ονόματα, Θεμιστοκλής, Μιλτιάδης, Λυκούργος, Αριστείδης, Θρασύβουλος… Δεν μυήθηκε ποτέ στη Φιλική Εταιρεία. Αλλά μπήκε με πάθος στην Επανάσταση ζητώντας από μόνος του τη θέση κυβερνήτη πυρπολικού. Η φήμη του θα ξεπεράσει τα όρια της επαναστατημένης Ελλάδας. Η εποχή άλλωστε αναζητά μεγάλους ήρωες να τους λατρέψει. Έλληνες και Ευρωπαίοι ποιητές, μουσικοί, λογοτέχνες όπως ο Ανδρέας Κάλβος και ο Βικτώρ Ουγκώ (Victor Hugo), θα εμπνευστούν από τη σεμνή προσωπικότητα του ατρόμητου μπουρλοτιέρη και με τη σειρά τους θα του δώσουν τη μορφή του ιδανικού ήρωα. Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και παρόλο που τα Ψαρά δεν θα συμπεριληφθούν αρχικά σε αυτό, ο Κανάρης θα ζήσει πολλά ακόμα. «Πυρπολητής» θα μπει και στο πεδίο της πολιτικής ζώντας συγκρούσεις, πάθη και ανατροπές, ως Υπουργός των Ναυτικών και τρεις φορές πρωθυπουργός. Στα τελευταία του χρόνια στην Αθήνα, στο σπίτι της Κυψέλης, θα τον επισκεφθούν σημαντικοί Έλληνες και Ευρωπαίοι άνθρωποι του πνεύματος. Τη σεβάσμια μορφή του θα αποτυπώσει στην Ιστορία το νέο μέσον, η φωτογραφική μηχανή. Και εκείνος απέναντι σε όλο αυτό το ενδιαφέρον θα μείνει απλός και φιλόξενος, μιλώντας πάντα λίγο για όσα έζησε, ως ο τελευταίος επιζών ήρωας του ’21.

Η τεχνική της πυρπόλησης των πλοίων, γνωστή και διαδεδομένη από τον 17ο αιώνα στους πολέμους της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Ολλανδίας, αποτέλεσε ένα από τα πιο ισχυρά μέσα του ελληνικού στόλου. Τα πυρπολικά ήταν μικρά ιστιοφόρα σκάφη γεμάτα με εύφλεκτο υλικό. Τα πλοία που μετατρέπονταν σε πυρπολικά ήταν παλιά ή σε αχρηστία. Παρόλα αυτά το κόστος τους ήταν μεγάλο, αν μάλιστα σκεφτούμε ότι χρησιμοποιούνταν μόνο μία φορά. Σε αντίθεση με την παλαιότερη χρήση τους στην Ευρώπη όπου τα πυρπολικά κατευθύνονταν ενάντια στον εχθρό χωρίς πλήρωμα, οι Έλληνες πυρπολητές έμπαιναν οι ίδιοι κυβερνήτες στα πυρπολικά τους και τα επάνδρωναν με ναύτες ώστε να είναι πιο σίγουροι ότι θα πετύχει η προσκόλλησή τους στο εχθρικό πλοίο. Έμεναν μάλιστα πάνω σε αυτά μέχρι την τελευταία στιγμή. Στις ναυμαχίες η επιτυχία τους εξαρτιόταν πολύ από τον ευνοϊκό άνεμο. Ο κυβερνήτης τους προσπαθούσε να πλησιάσει το εχθρικό πλοίο ώστε οι ναύτες με γάντζους να τα δέσουν πάνω του. Στη συνέχεια έμπαιναν σε μια μικρότερη βάρκα που έσερναν μαζί τους, άναβαν το φιτίλι του πυρπολικού και κωπηλατούσαν μακριά όσο πιο γρήγορα μπορούσαν. Ο καπνός και η φωτιά δημιουργούσαν τέτοιο πανικό και αποδιοργάνωση στο εχθρικό πλοίο που δεν μπορούσε πια να απομακρύνει το πυρπολικό. Οι πυρπολητές θεωρούνταν κορυφαίοι ναυτικοί, καθώς εκτός από το θάρρος, έπρεπε να έχουν ταχύτητα στο σώμα και στη σκέψη, ευελιξία ώστε να προσαρμόζονται στις συνθήκες, πειθαρχία για την τήρηση των εντολών.

Απαραίτητη για την πλεύση κάθε πλοίου είναι η ανάρτηση της επίσημης σημαίας του κράτους στο οποίο ανήκει. Πριν από την Επανάσταση οι Έλληνες πλοιοκτήτες χρησιμοποιούσαν την επίσημη οθωμανική σημαία ή τη ρωσική, σύμφωνα με το δικαίωμα που τους κατοχύρωσε από το 1774 η γνωστή συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Για τα κοντινά ταξίδια όμως μπορούσαν να σηκώσουν τοπικές σημαίες, «ραγιάδικες», όπως τις έλεγαν. Ήταν λοιπόν αυτονόητο ότι και στην κήρυξη της Επανάστασης κάθε νησί θα σήκωνε τη δική του επαναστατική σημαία. Παρά τις διαφορές, κοινό γνώρισμα σε όλες ήταν ο σταυρός και τα σύμβολα της Φιλικής Εταιρείας. Όμως το 1822, η Α΄ Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο, ανάμεσα στους άλλους θεσμούς που ψηφίζει για την οργάνωση και την κοινή δράση των επαναστατημένων Ελλήνων, αποφασίζει και για ενιαία σημαία που θα εκπροσωπεί όλο το έθνος. Έτσι το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος», καθιερώνει ως επίσημα χρώματα «το κυανό και το λευκό» και στις 15 Μαρτίου 1822 εκδίδεται η ειδική απόφαση του Εκτελεστικού Σώματος, υπογεγραμμένη από τον πρόεδρό του Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, που ορίζει αναλυτικά τη μορφή για τρεις επίσημες σημαίες. Η σημαία της ξηράς θα έχει σχήμα τετράγωνο, γαλάζιο χρώμα και έναν λευκό σταυρό σε όλη της την επιφάνεια. Οι σημαίες των πολεμικών πλοίων θα έχουν τη μορφή που διαθέτει και η σημερινή σημαία της Ελλάδας. Ίδιες θα είναι και οι σημαίες των εμπορικών πλοίων, με αντίστροφα όμως τα χρώματα -γαλάζιο αντί για λευκό- στη θέση του σταυρού. Στον πίνακα «Ναυμαχία της Σάμου» τα καράβια της Ύδρας, των Σπετσών και των Ψαρών δεν ξεχωρίζουν. Εμφανίζονται ως ενιαίος στόλος να συμμετέχουν με την επίσημη ελληνική σημαία.