Ντουλαμάς του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη

Ζώντας σε μια εποχή που τα περισσότερα ρούχα παράγονται μαζικά και διακινούνται σε όλες τις αγορές του πλανήτη, ίσως δεν είναι εύκολο να φανταστούμε τι συνέβαινε την εποχή που δημιουργήθηκε ο ντουλαμάς του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Πόσο μοναδικό μπορεί να ήταν το μεγαλοπρεπές αυτό ρούχο; Οι άνδρες, στα αστικά κυρίως κέντρα των Βαλκανίων, φορούσαν ανάλογα πανωφόρια σε διαφορετικά χρώματα και τοπικές παραλλαγές, πάνω από το πουκάμισο, το γιλέκο και τη φουστανέλα τους, τις κρύες μέρες του χειμώνα. Το καθένα από αυτά ήταν ιδιαίτερο και ξεχωριστό. Η ολοκλήρωσή του απαιτούσε χρόνο και τη φροντίδα πολλών χεριών. Το μάλλινο ύφασμα πιθανόν να είχε φέρει από την Ευρώπη κάποιος έμπορος είτε με το καράβι του είτε ταξιδεύοντας για μήνες στους χερσαίους δρόμους της Βαλκανικής χερσονήσου. Θα μπορούσε βέβαια το ύφασμα αυτό να είναι και ντόπιο δημιούργημα κάποιας υφάντρας του ελληνικού χώρου. Το σχέδιο και το ράψιμο του ντουλαμά θα ανέλαβαν ειδικευμένοι ράφτες και χρυσοκεντητές, οι χρυσοράπτες ή τερζήδες. Εκείνοι θα το δημιούργησαν και θα το κέντησαν κιόλας. Θέλει γνώση και μαεστρία για να στερεώσουν και να ράψουν πάνω στο χοντρό ύφασμα τα λεπτά στριφτά κορδόνια, τα ονομαστά «γαϊτάνια», φτιαγμένα από βαμβακερές, μάλλινες και μεταξωτές κλωστές αλλά και από χρυσονήματα ή αργυρονήματα. Αν και τα λεπτότερα υφάσματα τα κεντούσαν συνήθως γυναίκες, οι τερζήδες ήταν άνδρες. Δέχονταν παραγγελίες για πολυτελή πανωφόρια ή για τα χρυσοκέντητα ρούχα του γαμπρού και της νύφης στους γάμους. Οι πελάτες τους προέρχονταν από εύπορες οικογένειες εμπόρων ή προεστών. Οι τερζήδες, όπως και άλλοι τεχνίτες της εποχής, ήταν οργανωμένοι σε κλειστές συντεχνίες, τα «ισνάφια» ή «ρουφέτια», που όριζαν τους κανονισμούς του επαγγέλματος. Οι συντεχνίες προστάτευαν τα μέλη τους, στέκονταν δίπλα τους στις δύσκολες στιγμές και είχαν την αυτονομία να επιλύουν τα εσωτερικά τους ζητήματα χωρίς την παρέμβαση της οθωμανικής διοίκησης. Οι τερζήδες διατηρούσαν εργαστήρια στις μεγάλες πόλεις ή ταξίδευαν από τόπο σε τόπο. Φημισμένα ήταν τα εργαστήρια που άκμαζαν στα Γιάννενα στα χρόνια του Αλή Πασά, όπου σύμφωνα με την παράδοση δούλευαν «χίλια διακόσια βελόνια» με σαράντα αρχιτεχνίτες. Οι περιπλανώμενες ομάδες των τερζήδων, οι «κουμπανίες», ξεκινούσαν κάθε άνοιξη από τις ορεινές συνήθως περιοχές της Πελοποννήσου, της Αιτωλοακαρνανίας, της Ηπείρου και της Μακεδονίας και περιόδευαν στα Βαλκάνια. Όπως όλοι οι ταξιδιώτες τότε, επέστρεφαν στα μέρη τους το φθινόπωρο για να προστατευτούν από τον χειμώνα. Στις ομάδες υπήρχε ιεραρχία. Ο έμπειρος «μάστορας», οι βοηθοί του οι άξιοι «καλφάδες» και τα «τσιράκια» που όσο μάθαιναν αναλάμβαναν τις βοηθητικές δουλειές. Η φήμη και το κύρος των ικανών μαστόρων ήταν μεγάλα. Στην Ήπειρο μάλιστα, στο Συρράκο, η λέξη «ράφτης» σήμαινε αυτόματα εύπορος και μορφωμένος άνθρωπος. Αν και τα ενδύματα της εποχής είναι μοναδικά και χαρακτηριστικά για κάθε τόπο, ειδικά τα χρυσοκέντητα ρούχα στα Βαλκάνια παρουσιάζουν μια ομοιογένεια στα σχέδια, καθώς όπως φαίνεται οι δημιουργοί τους ακολουθούν ως πρότυπα τα έργα των φημισμένων τερζήδων.

Η παραδοσιακή κοινωνία της Μάνης είναι πατριαρχική, οργανωμένη με κύριο πυρήνα την οικογένεια και μεγαλύτερες συγγενικές ομάδες, τα γένη. Κάθε γένος επιλέγει ένα ικανό μέλος του ως αρχηγό, τον Καπετάνιο. Σε αυτόν αναθέτει την προστασία και την ευημερία του. Η οθωμανική κατάκτηση δεν θα προσπαθήσει να αλλάξει αυτή την παράδοση, αντίθετα θα τη χρησιμοποιήσει για να διοικήσει χωρίς αντιδράσεις την περιοχή. Ενώ στις άλλες περιοχές της Πελοποννήσου ένας Οθωμανός πασάς ελέγχει κεντρικά τους χριστιανούς τοπικούς άρχοντες, τους κοτζαμπάσηδες, η Μάνη αναγνωρίζεται προνομιακά ως μπεηλίκι, αυτόνομη δηλαδή σχεδόν περιοχή. Ο Μπέης της δεν είναι Οθωμανός. Οι Μανιάτες επιλέγουν γι’ αυτή τη θέση τον πιο ικανό Καπετάνιο από την πιο ισχυρή οικογένεια της περιοχής. Και αυτός δεν ελέγχεται από τον Πασά της Πελοποννήσου αλλά απευθείας από τον Σουλτάνο. Γύρω του οι υπόλοιποι Καπετάνιοι σχηματίζουν ένα στρατιωτικό και διοικητικό συμβούλιο, ένα είδος αριστοκρατίας. Συνεργάζονται για τη συγκέντρωση και απόδοση της φορολογίας, ελέγχουν το εμπόριο των τοπικών προϊόντων και εισπράττουν τους φόρους από τα λιμάνια της περιοχής. Ο ρόλος αυτός τους εξασφαλίζει πλούτο, ιδίως όμως ενισχύει την οικονομική επιρροή και το κύρος του μπέη, που μπορεί έτσι να συνεχίσει να ασκεί τον ρόλο του προστάτη της κοινότητας και να διατηρεί το αξίωμά του. Μέσα στις αρμοδιότητές του είναι να πραγματοποιεί έργα κοινωφελή και να υποστηρίζει με τις ευεργεσίες του τους πιο αδύναμους, εξασφαλίζοντας τον σεβασμό όλων στην εξουσία του. Το δεύτερο προνόμιο που αναγνωρίζει η Πύλη στην περιοχή, είναι το δικαίωμα της οπλοφορίας, παρά τον γενικό κανόνα που δεν επιτρέπει στους ραγιάδες να έχουν όπλα. Οι περισσότεροι Μανιάτες είναι οπλισμένοι και οι ανταγωνισμοί μεταξύ τους συχνά καταλήγουν σε συγκρούσεις μεταξύ των μεγάλων οικογενειών. Η κοινωνία τους είναι σκληρή και πολεμική. Τα αρχοντικά τους σπίτια έχουν πύργους, με μικρά παράθυρα και πολεμίστρες, που προστατεύουν τους κατοίκους. 

Πλούτη, κύρος, σχετική αυτονομία από την οθωμανική διοίκηση, γιατί λοιπόν να επαναστατήσουν οι Μανιάτες το ’21 και μάλιστα ως ηγέτες του Αγώνα; Στην επαναστατική προκήρυξη που υπογράφει ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, μέλος της Φιλικής Εταιρείας από το 1818, διατυπώνονται οι ίδιες φιλελεύθερες ιδέες της εποχής που διακηρύσσει και η προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Οι Μανιάτες συμμετέχουν ενεργά στις Εθνοσυνελεύσεις και από τους πρώτους κιόλας μήνες, σε συνεργασία με τους υπόλοιπους Πελοποννήσιους, ιδρύουν πολιτικούς θεσμούς, όπως η Μεσσηνιακή και η Πελοποννησιακή Γερουσία με στόχο την καλύτερη οργάνωση των επαναστατικών ενεργειών. Συμμετέχουν σε κοινές επιχειρήσεις με αγωνιστές από άλλες περιοχές και βλέπουν τους εαυτούς τους ως απογόνους των αρχαίων Σπαρτιατών ή των βυζαντινών αρχόντων. Φαίνεται λοιπόν πως και οι Μανιάτες, όπως και άλλοι αγωνιστές, ενώ είναι στενά συνδεδεμένοι με τον παραδοσιακό τρόπο ζωής του τόπου τους και με τα δικά τους τοπικά και ατομικά συμφέροντα, ταυτόχρονα αρχίζουν να συγκροτούν μια νέα ταυτότητα, επηρεασμένοι από τα μηνύματα του Διαφωτισμού και από τον κοινό Αγώνα. Μια ταυτότητα που ενώνει τους Έλληνες, παρά τους ανταγωνισμούς, σε ένα ανεξάρτητο κράτος ικανό να υπερασπίσει τις ελευθερίες που ονειρεύονται.