Ντουλαμάς (είδος μακριού επενδύτη) του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη (1765-1848), κέντημα με χρυσόνημα σε τσόχα, ύψος 126,5 εκ., δωρεά Πέτρου Μαυρομιχάλη

Ντουλαμάς του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη

PDF

12 από 21

Ώρα για έρευνα!

Με μια πρώτη ματιά!

Με ποιες λέξεις θα περιγράφατε το ρούχο αυτό;

Aνδρικό, γυναικείο, παιδικό, καθημερινό, επίσημο, τμήμα στολής, χειμωνιάτικο, καλοκαιρινό λιτό, μεγαλοπρεπές, επιβλητικό, ταπεινό ή άλλο 

Επιχειρήστε να το περιγράψετε σε κάποιον που δεν το βλέπει.


Και τώρα ελάτε λίγο πιο κοντά!

Από τι υλικά πιστεύετε ότι είναι φτιαγμένο;

Aσήμι, χρυσό, μαλλί, βαμβάκι, λινό, κόκκαλο, χαρτί, ξύλο, πλαστικό

Ποια φαντάζεστε ότι θα είναι η αίσθηση του ρούχου αυτού;

Mαλακό, σκληρό, ελαφρύ, βαρύ, λείο, τραχύ, ζεστό, δροσερό

Τι χρώματα και τι σχέδια διακρίνετε; 

Ποια είναι τα πιο συχνά μοτίβα;

Παρατηρήστε τα σχέδια. Πώς έχουν δημιουργηθεί; Με ζωγραφική, κέντημα ή βρίσκονται μέσα στην ύφανση του ρούχου; 



Πώς πιστεύετε ότι φοριέται;

Παρατηρείτε κάτι ιδιαίτερο στην ένωση των μανικιών με το υπόλοιπο ρούχο; Τι εξυπηρετεί αυτό;

Πίσω από ένα ρούχο κρύβεται μια εποχή! Ας ταξιδέψουμε ως εκεί!

Γνωρίζετε ήδη κάτι για τα ρούχα της εποχής;

Σε μια εποχή που τα ενδύματα κατασκεύαζαν χέρια και όχι μηχανές, τι είδους τεχνίτες πιστεύετε ότι θα εργάστηκαν για να ολοκληρωθεί ένας ντουλαμάς;

Μπορείτε από το ρούχο να φανταστείτε τον άνθρωπο που το φορούσε; Πού θα ζούσε; Ποιες θα ήταν οι ασχολίες του; 

Σε ποιες περιστάσεις θα το φόρεσε; Τι εντύπωση θα προκάλεσε φορώντας το;

Παρατηρώντας τα χρώματα, τα σχέδια και τα υλικά του ρούχου, ποια στοιχεία πιστεύετε ότι δηλώνουν κοινωνική ισχύ; 


Τι αντιπροσωπεύει για εσάς σήμερα ένα όμορφο και εντυπωσιακό ένδυμα; Τι επίδραση μπορεί να έχει στη σημερινή εποχή;


🔍

Ιστορίες μέσα σε ένα πανωφόρι

Κομψό πανωφόρι, επιβλητικό, από κατακόκκινη τσόχα. Το όμορφο μάλλινο ύφασμα, μαλακό αλλά και σταθερό, δείχνει και είναι αρχοντικό. Το έχουν κεντήσει άριστοι τεχνίτες με χρυσονήματα και λάμπει από μακριά. Φύλλα και βλαστοί στριφογυρίζουν, ενώνονται, πλέκονται και χωρίζουν με περίτεχνες καμπύλες. Απλώνονται στολίζοντας σαν παράξενα δέντρα τους ώμους, την πλάτη, το πέτο, τις γωνίες χαμηλά πάνω από τα γόνατα. Στις κεντητές κορυφές τους κάθονται πουλιά. Μοιάζουν με γεράκια ή αετούς, σύμβολα δύναμης και ελευθερίας. Ταιριάζει το ρούχο με την προσωπικότητα και τη θέση του ηγεμόνα που το φορά, του Πέτρου Μαυρομιχάλη. Καπετάνιος αρχικά της Αρεόπολης, ορίζεται το 1816 Μπέης όλης της Μάνης, παίρνοντας το όνομα Πετρόμπεης. Ιδιαίτερα σημαντική θέση, με μεγάλες ελευθερίες, κύρος και οικονομική δύναμη. Ο Μπέης έχει την ευθύνη και την αφοσίωση του πληθυσμού. Ως αδιαμφισβήτητος επικεφαλής θα κηρύξει τον Αγώνα για την Ελευθερία στη Μάνη, υπογράφοντας την επαναστατική προκήρυξη. Με όπλα που λαμποκοπούν θα μπει στην Τρίπολη και το Άργος με στρατό δύο χιλιάδων Μανιατών που συντηρούσε ο ίδιος. Οι άνδρες της πολυάριθμης οικογένειάς του θα συμμετάσχουν με πολλές θυσίες στον Αγώνα. Η Πελοπόννησος θα του χρωστά μεγάλο μέρος της ελευθερίας της. Στις Εθνοσυνελεύσεις και στα πρώτα βήματα των επαναστατικών κυβερνήσεων θα λάβει τιμητικές θέσεις. Πρόεδρος του Εκτελεστικού Σώματος, Μινίστρος (υπουργός) του Πολέμου, Πρόεδρος της Β΄ Εθνοσυνέλευσης, Αρχιστράτηγος των σπαρτιατικών δυνάμεων. Πιθανόν να φόρεσε σε εκείνες τις επίσημες στιγμές το χρυσοστόλιστο πανωφόρι του, προβάλλοντας την αρχοντική του καταγωγή και πέρα από τα στενά όρια της ιδιαίτερης πατρίδας του. Ανάμεσα σε όλους τους άλλους Έλληνες, «ξενοφερμένους» από την Ευρώπη ή τις Ηγεμονίες αλλά και ντόπιους, ο ανταγωνισμός είναι μεγάλος. Όλοι αναζητούν μια νέα θέση στον καινούριο κόσμο που σχηματίζεται σιγά σιγά στη θέση του παλιού που χάνεται. Στρατιωτικοί, άγνωστοι μέχρι τότε, αναδεικνύονται σε πρωταγωνιστές στα πεδία των μαχών και ανταγωνίζονται στα νέα αξιώματα τους παραδοσιακούς αρχηγούς. Παράλληλα, στους πολιτικούς θεσμούς συμμετέχουν Έλληνες με ευρωπαϊκή παιδεία, διπλωματικές και διοικητικές ικανότητες απαραίτητες για τη νέα πραγματικότητα. Η Ελλάδα βγαίνει από τα ερείπια με νέα οργάνωση, νέες αξίες, νέους ήρωες. Τη θέση των τοπικών αρχόντων αναλαμβάνει σταδιακά το κράτος που συγκεντρώνει και διαχειρίζεται όλα τα έσοδα με στόχο να καλύψει τις ανάγκες ολόκληρου του Έθνους και όχι μόνο μιας περιοχής. Εκπρόσωπος του ενιαίου κράτους ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας στέκεται δυναμικά απέναντι στους παλιούς ηγεμόνες της παραδοσιακής κοινωνίας, αρνητικός σε κάθε τοπικό προνόμιο. Λιτός, σοβαρός, με απέριττη εμφάνιση, συγκλονισμένος, όπως δηλώνει ο ίδιος από την εικόνα της χώρας που αντίκρισε φτάνοντας στην Αίγινα, δεν θα υποχωρήσει σε καμιά πίεση. Οι δημόσιοι πόροι είναι περιορισμένοι και οι ανάγκες του τόπου επιτακτικές. Η σύγκρουση του παλιού με το νέο θα είναι δραματική. Ο Πετρόμπεης μαζί με άλλους που νιώθουν παραγκωνισμένοι από τη διοίκηση θα πρωταγωνιστήσει σε εξέγερση εναντίον του Κυβερνήτη, θα συλληφθεί και θα φυλακιστεί. Η συνακόλουθη δολοφονία του κυβερνήτη από την οικογένεια Μαυρομιχάλη θα συγκλονίσει το νεοσύστατο κράτος και η τιμωρία θα είναι το ίδιο σκληρή. Με την άφιξη όμως του Όθωνα νέες συνθήκες και ισορροπίες θα καθορίσουν το τοπίο. Ο βασιλιάς θα θελήσει να στηριχθεί στην ελληνική παράδοση και σε αφοσιωμένους πολιτικούς και στρατιωτικούς προσφέροντας τιμητικά αξιώματα και μετάλλια ανδρείας. Είναι η εποχή που πολλοί αγωνιστές θα ανακηρυχθούν ήρωες του Έθνους. Άλλοι θα ξεχαστούν. Ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης θα οριστεί Σύμβουλος της Επικράτειας. Ο παραδοσιακός χρυσοκέντητος ντουλαμάς θα γίνει το επίσημο ένδυμα των υπασπιστών της Αυλής.

❃ Μικρά Σχόλια ❃

Δουλεύοντας με χρυσές κλωστές

Ζώντας σε μια εποχή που τα περισσότερα ρούχα παράγονται μαζικά και διακινούνται σε όλες τις αγορές του πλανήτη, ίσως δεν είναι εύκολο να φανταστούμε τι συνέβαινε την εποχή που δημιουργήθηκε ο ντουλαμάς του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Πόσο μοναδικό μπορεί να ήταν το μεγαλοπρεπές αυτό ρούχο; Οι άνδρες, στα αστικά κυρίως κέντρα των Βαλκανίων, φορούσαν ανάλογα πανωφόρια σε διαφορετικά χρώματα και τοπικές παραλλαγές, πάνω από το πουκάμισο, το γιλέκο και τη φουστανέλα τους, τις κρύες μέρες του χειμώνα. Το καθένα από αυτά ήταν ιδιαίτερο και ξεχωριστό. Η ολοκλήρωσή του απαιτούσε χρόνο και τη φροντίδα πολλών χεριών. Το μάλλινο ύφασμα πιθανόν να είχε φέρει από την Ευρώπη κάποιος έμπορος είτε με το καράβι του είτε ταξιδεύοντας για μήνες στους χερσαίους δρόμους της Βαλκανικής χερσονήσου. Θα μπορούσε βέβαια το ύφασμα αυτό να είναι και ντόπιο δημιούργημα κάποιας υφάντρας του ελληνικού χώρου. Το σχέδιο και το ράψιμο του ντουλαμά θα ανέλαβαν ειδικευμένοι ράφτες και χρυσοκεντητές, οι χρυσοράπτες ή τερζήδες. Εκείνοι θα το δημιούργησαν και θα το κέντησαν κιόλας. Θέλει γνώση και μαεστρία για να στερεώσουν και να ράψουν πάνω στο χοντρό ύφασμα τα λεπτά στριφτά κορδόνια, τα ονομαστά «γαϊτάνια», φτιαγμένα από βαμβακερές, μάλλινες και μεταξωτές κλωστές αλλά και από χρυσονήματα ή αργυρονήματα. Αν και τα λεπτότερα υφάσματα τα κεντούσαν συνήθως γυναίκες, οι τερζήδες ήταν άνδρες. Δέχονταν παραγγελίες για πολυτελή πανωφόρια ή για τα χρυσοκέντητα ρούχα του γαμπρού και της νύφης στους γάμους. Οι πελάτες τους προέρχονταν από εύπορες οικογένειες εμπόρων ή προεστών. Οι τερζήδες, όπως και άλλοι τεχνίτες της εποχής, ήταν οργανωμένοι σε κλειστές συντεχνίες, τα «ισνάφια» ή «ρουφέτια», που όριζαν τους κανονισμούς του επαγγέλματος. Οι συντεχνίες προστάτευαν τα μέλη τους, στέκονταν δίπλα τους στις δύσκολες στιγμές και είχαν την αυτονομία να επιλύουν τα εσωτερικά τους ζητήματα χωρίς την παρέμβαση της οθωμανικής διοίκησης. Οι τερζήδες διατηρούσαν εργαστήρια στις μεγάλες πόλεις ή ταξίδευαν από τόπο σε τόπο. Φημισμένα ήταν τα εργαστήρια που άκμαζαν στα Γιάννενα στα χρόνια του Αλή Πασά, όπου σύμφωνα με την παράδοση δούλευαν «χίλια διακόσια βελόνια» με σαράντα αρχιτεχνίτες. Οι περιπλανώμενες ομάδες των τερζήδων, οι «κουμπανίες», ξεκινούσαν κάθε άνοιξη από τις ορεινές συνήθως περιοχές της Πελοποννήσου, της Αιτωλοακαρνανίας, της Ηπείρου και της Μακεδονίας και περιόδευαν στα Βαλκάνια. Όπως όλοι οι ταξιδιώτες τότε, επέστρεφαν στα μέρη τους το φθινόπωρο για να προστατευτούν από τον χειμώνα. Στις ομάδες υπήρχε ιεραρχία. Ο έμπειρος «μάστορας», οι βοηθοί του οι άξιοι «καλφάδες» και τα «τσιράκια» που όσο μάθαιναν αναλάμβαναν τις βοηθητικές δουλειές. Η φήμη και το κύρος των ικανών μαστόρων ήταν μεγάλα. Στην Ήπειρο μάλιστα, στο Συρράκο, η λέξη «ράφτης» σήμαινε αυτόματα εύπορος και μορφωμένος άνθρωπος. Αν και τα ενδύματα της εποχής είναι μοναδικά και χαρακτηριστικά για κάθε τόπο, ειδικά τα χρυσοκέντητα ρούχα στα Βαλκάνια παρουσιάζουν μια ομοιογένεια στα σχέδια, καθώς όπως φαίνεται οι δημιουργοί τους ακολουθούν ως πρότυπα τα έργα των φημισμένων τερζήδων.

Στη Μάνη πριν από το ΄21

Η παραδοσιακή κοινωνία της Μάνης είναι πατριαρχική, οργανωμένη με κύριο πυρήνα την οικογένεια και μεγαλύτερες συγγενικές ομάδες, τα γένη. Κάθε γένος επιλέγει ένα ικανό μέλος του ως αρχηγό, τον Καπετάνιο. Σε αυτόν αναθέτει την προστασία και την ευημερία του. Η οθωμανική κατάκτηση δεν θα προσπαθήσει να αλλάξει αυτή την παράδοση, αντίθετα θα τη χρησιμοποιήσει για να διοικήσει χωρίς αντιδράσεις την περιοχή. Ενώ στις άλλες περιοχές της Πελοποννήσου ένας Οθωμανός πασάς ελέγχει κεντρικά τους χριστιανούς τοπικούς άρχοντες, τους κοτζαμπάσηδες, η Μάνη αναγνωρίζεται προνομιακά ως μπεηλίκι, αυτόνομη δηλαδή σχεδόν περιοχή. Ο Μπέης της δεν είναι Οθωμανός. Οι Μανιάτες επιλέγουν γι’ αυτή τη θέση τον πιο ικανό Καπετάνιο από την πιο ισχυρή οικογένεια της περιοχής. Και αυτός δεν ελέγχεται από τον Πασά της Πελοποννήσου αλλά απευθείας από τον Σουλτάνο. Γύρω του οι υπόλοιποι Καπετάνιοι σχηματίζουν ένα στρατιωτικό και διοικητικό συμβούλιο, ένα είδος αριστοκρατίας. Συνεργάζονται για τη συγκέντρωση και απόδοση της φορολογίας, ελέγχουν το εμπόριο των τοπικών προϊόντων και εισπράττουν τους φόρους από τα λιμάνια της περιοχής. Ο ρόλος αυτός τους εξασφαλίζει πλούτο, ιδίως όμως ενισχύει την οικονομική επιρροή και το κύρος του μπέη, που μπορεί έτσι να συνεχίσει να ασκεί τον ρόλο του προστάτη της κοινότητας και να διατηρεί το αξίωμά του. Μέσα στις αρμοδιότητές του είναι να πραγματοποιεί έργα κοινωφελή και να υποστηρίζει με τις ευεργεσίες του τους πιο αδύναμους, εξασφαλίζοντας τον σεβασμό όλων στην εξουσία του. Το δεύτερο προνόμιο που αναγνωρίζει η Πύλη στην περιοχή, είναι το δικαίωμα της οπλοφορίας, παρά τον γενικό κανόνα που δεν επιτρέπει στους ραγιάδες να έχουν όπλα. Οι περισσότεροι Μανιάτες είναι οπλισμένοι και οι ανταγωνισμοί μεταξύ τους συχνά καταλήγουν σε συγκρούσεις μεταξύ των μεγάλων οικογενειών. Η κοινωνία τους είναι σκληρή και πολεμική. Τα αρχοντικά τους σπίτια έχουν πύργους, με μικρά παράθυρα και πολεμίστρες, που προστατεύουν τους κατοίκους. 

Από τους αυτόνομους τόπους στο ενιαίο κράτος

Πλούτη, κύρος, σχετική αυτονομία από την οθωμανική διοίκηση, γιατί λοιπόν να επαναστατήσουν οι Μανιάτες το ’21 και μάλιστα ως ηγέτες του Αγώνα; Στην επαναστατική προκήρυξη που υπογράφει ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, μέλος της Φιλικής Εταιρείας από το 1818, διατυπώνονται οι ίδιες φιλελεύθερες ιδέες της εποχής που διακηρύσσει και η προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Οι Μανιάτες συμμετέχουν ενεργά στις Εθνοσυνελεύσεις και από τους πρώτους κιόλας μήνες, σε συνεργασία με τους υπόλοιπους Πελοποννήσιους, ιδρύουν πολιτικούς θεσμούς, όπως η Μεσσηνιακή και η Πελοποννησιακή Γερουσία με στόχο την καλύτερη οργάνωση των επαναστατικών ενεργειών. Συμμετέχουν σε κοινές επιχειρήσεις με αγωνιστές από άλλες περιοχές και βλέπουν τους εαυτούς τους ως απογόνους των αρχαίων Σπαρτιατών ή των βυζαντινών αρχόντων. Φαίνεται λοιπόν πως και οι Μανιάτες, όπως και άλλοι αγωνιστές, ενώ είναι στενά συνδεδεμένοι με τον παραδοσιακό τρόπο ζωής του τόπου τους και με τα δικά τους τοπικά και ατομικά συμφέροντα, ταυτόχρονα αρχίζουν να συγκροτούν μια νέα ταυτότητα, επηρεασμένοι από τα μηνύματα του Διαφωτισμού και από τον κοινό Αγώνα. Μια ταυτότητα που ενώνει τους Έλληνες, παρά τους ανταγωνισμούς, σε ένα ανεξάρτητο κράτος ικανό να υπερασπίσει τις ελευθερίες που ονειρεύονται.

📖 Βιβλιογραφικές Παραπομπές

Χ. Λούκος, Η ενσωμάτωση μιας παραδοσιακής αρχοντικής οικογένειας στο νέο ελληνικό κράτος: η περίπτωση των Μαυρομιχαλαίων, Τα Ιστορικά, τχ. 2 (Δεκέμβριος 1984), σ. 283-296.

Ιω. Παπαντωνίου, Η Ελληνική Ενδυμασία. Από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ού αιώνα, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα 2000.

Π. Πιζάνιας, Επανάσταση και Έθνος. Μια ιστορική-κοινωνιολογική προσέγγιση του ’21, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.

Κ. Συνοδινού, Ο κόσμος του Νεοελληνικού κεντήματος, Πρόγραμμα Μελίνα, Μουσείο Μπενάκη-Εκπαιδευτικά Προγράμματα, Αθήνα 1996.

Λέξεις Κλειδιά

Εμφύλιες Διαμάχες, Θεσμοί, Καποδίστριας, Μαυρομιχάλης, Όθων, Παραδοσιακές Κοινωνίες, Παραδοσιακές Τεχνικές, Προεστοί