Πάνω στα πλοία

Σε μια εποχή που όλα τα πλοία κινούνται με πανιά, ο άνεμος είναι η κυρίαρχη δύναμη κάθε ταξιδιού και η απόλυτη προϋπόθεση για την επιτυχία ή την αποτυχία του. Σε συνθήκες άπνοιας το καράβι παραμένει στο λιμάνι ή χειρότερα, ακίνητο στο πέλαγος. Αντίθετα, ένας ευνοϊκός αέρας του επιτρέπει να αναπτύξει ταχύτητα μειώνοντας τη διάρκεια του ταξιδιού. Οι ισχυροί άνεμοι απειλούν τα πάντα: το εμπόρευμα, το σκαρί, τις ζωές των ναυτών. Αυτός είναι κι ο λόγος που τα ταξίδια αλλά και οι ναυτικές επιχειρήσεις στη διάρκεια της Επανάστασης γίνονται από την άνοιξη έως την αρχή του φθινοπώρου. Ένα ταξίδι περιέχει πάντα το απρόβλεπτο και μπορεί να διαρκέσει πολλές εβδομάδες. Απαραίτητοι σύμμαχοι κατά την πλεύση είναι τα επιστημονικά όργανα ναυσιπλοΐας της εποχής, όπως πυξίδες, αστρολάβοι, εξάντες, χάρτες, κουμπάσα (παχύμετρα), κλεψύδρες και τηλεσκόπια, που εξασφαλίζουν στα πλοία τον προσδιορισμό του τόπου και του χρόνου. 

Η πυξίδα του Υδραίου ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη είναι κατασκευασμένη στο Λονδίνο, από έναν φημισμένο οπτικό και εφευρέτη φακών της εποχής. Πρόκειται για ένα πολύτιμο ναυτικό όργανο που συνδυάζει τη λειτουργία της πυξίδας και του ηλιακού ρολογιού. Βοηθά τον ικανό καπετάνιο να συνδυάσει τις πληροφορίες για να βρει τον προσανατολισμό του και την ακριβή θέση του καραβιού του στον χάρτη, όταν στην απέραντη θάλασσα η στεριά δεν φαίνεται πουθενά. Το πρώτο ταξίδι στη θάλασσα ο Μιαούλης το έκανε σε ηλικία 10 ετών, ακολουθώντας τον πατέρα του σε εμπορικά ταξίδια, κι έτσι στα 15 του είχε ήδη εμπειρία από την πειρατική δράση στη Μεσόγειο. Το όνομα Μιαούλης πήρε από το πρώτο του πλοίο, το οθωμανικό «Μιαούλ» με το οποίο ξεκίνησε τη δική του εμπορική δραστηριότητα. Το 1821, όταν ο Αντώνιος Οικονόμου κηρύττει την Επανάσταση στην Ύδρα, εκείνος βρίσκεται στην ομάδα των προκρίτων του νησιού που θεωρούν πρόωρη μια τέτοια κίνηση. Ακολουθεί διστακτικά, ενισχύοντας αρχικά τον Αγώνα μόνο οικονομικά αλλά τον Ιανουάριο του 1822, μετά από την παραίτηση του Ιάκωβου Τομπάζη, εκλέγεται ναύαρχος του υδραίικου στόλου και εντάσσεται δυναμικά στην κοινή προσπάθεια. Χάρη στις στρατηγικές ικανότητες και το σθένος του αναλαμβάνει σύντομα τη θέση του αρχηγού ολόκληρου του ελληνικού στόλου. Ανάμεσα στις μεγάλες επιτυχίες του είναι η νίκη στη ναυμαχία του Γέροντα τον Αύγουστο του 1824, ενώ λίγο νωρίτερα τον Ιούνιο, δεν είχε καταφέρει να φτάσει εγκαίρως για να υπερασπιστεί τα Ψαρά, λόγω των εμφύλιων συγκρούσεων που εμπόδιζαν τις συντονισμένες επιχειρήσεις των επαναστατών. Ο ρόλος του υπήρξε ανεκτίμητος στον ανεφοδιασμό του πολιορκημένου Μεσολογγίου το 1825 και 1826. Με οδηγία του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια το 1828 αναλαμβάνει την καταστολή της πειρατείας στο Αιγαίο, ενώ το 1829 συμμετέχει στην ανακατάληψη του Μεσολογγίου. Γρήγορα όμως συντάσσεται με την αντιπολίτευση των καραβοκύρηδων της Ύδρας και πρωτοστατεί σε ανοιχτή σύγκρουση με τον Κυβερνήτη. Το 1831 στον ναύσταθμο του Πόρου, θα πυρπολήσει δύο από τα εντυπωσιακότερα πολεμικά πλοία του νεοσύστατου εθνικού στόλου, τη φρεγάτα «Ελλάς» και την κορβέτα «Σπέτσες». Την επόμενη χρονιά, θα ταξιδέψει στο Μόναχο ως μέλος της αντιπροσωπείας που θα προσφέρει το στέμμα του Ελληνικού Βασιλείου στον νεαρό πρίγκιπα Όθωνα της Βαυαρίας. 

Το σηματολόγιο, το μικρό αυτό χειρόγραφο βιβλιαράκι, είναι ένα πολύτιμο και απόρρητο έγγραφο που φυλασσόταν σε ειδικό ασφαλές κιβώτιο στο πλοίο. Ήταν απαραίτητο σε κάθε πλοίαρχο, καθώς εξασφάλιζε την επικοινωνία του με τα άλλα καράβια του στόλου από μακριά. Περιλαμβάνει μια σειρά από σινιάλα, δηλαδή σημαίες με πολύχρωμα σχήματα, και περιγράφει αναλυτικά τις εντολές στις οποίες αντιστοιχεί καθένα από αυτά. Μοιάζει με κρυπτογραφικό λεξικό ενός μυστικού κώδικα. Οι ναύτες στα πλοία του στόλου αναγνώριζαν από μακριά τα σινιάλα του ναυάρχου την ώρα της πλεύσης ή της ναυμαχίας και ακολουθούσαν τις οδηγίες του. Το βιβλίο των σινιάλων έπρεπε βέβαια να διατηρείται μυστικό. Αν ο κώδικας γινόταν αντιληπτός από τα εχθρικά πλοία, το σηματολόγιο έπρεπε να αλλάξει αμέσως. Τη νύχτα, όταν οι σημαίες δεν ήταν πια ορατές, τα σινιάλα δίνονταν με ήχους ή φωτεινά φανάρια. 

Το συγκεκριμένο σηματολόγιο ανήκε στο πλοίο «Θεμιστοκλής» των Υδραίων καραβοκύρηδων Ιάκωβου και Εμμανουήλ Τομπάζη. Δραστήριοι έμποροι και πρόκριτοι στο νησί κατά τα προεπαναστατικά χρόνια, οι Τομπάζηδες ταξίδευαν σε όλη τη Μεσόγειο. Συνταξιδιώτες τους περιγράφουν ότι όποτε το καράβι τους έφτανε σε κάποιο νέο λιμάνι και ενώ οι υπόλοιποι ξεκουράζονταν, εκείνοι περιδιάβαιναν στις πόλεις γεμάτοι περιέργεια. Κρατούσαν σημειώσεις για ό,τι τους εντυπωσίαζε στον τρόπο ζωής, τα καταστήματα, τα εμπορεύματα, τις τέχνες αναζητώντας παράλληλα νέες επιχειρηματικές ιδέες. Από τις παραμονές του Αγώνα ο Ιάκωβος Τομπάζης είναι Φιλικός και μάλιστα γίνεται έφορος της Φιλικής Εταιρείας στην Ύδρα. Χωρίς δισταγμό ακολουθεί το επαναστατικό σύνθημα στο νησί προσφέροντας τα καράβια του στον Αγώνα. Το πλοίο «Θεμιστοκλής» ορίζεται ναυαρχίδα του υδραίικου στόλου, ενώ ο ίδιος εκλέγεται ναύαρχος. Είναι ακόμα εκείνος που προτρέπει τους συντοπίτες του να χρησιμοποιήσουν πυρπολικά στη δράση τους. 

Το τηλεσκόπιο ανήκε στη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και προέρχεται πιθανόν από το πλοίο της «Αγαμέμνων». Εξοπλισμός ακριβός αλλά απαραίτητος, κατασκευαζόταν από μεγάλους ευρωπαϊκούς οίκους οπτικών, μαζί με τις πυξίδες και τα κιάλια. Οι πολυταξιδεμένοι ναυτικοί χάρη στα τηλεσκόπια αναγνώριζαν τις κοντινές στεριές και μπορούσαν να πλεύσουν με ασφάλεια χωρίς να χρειάζεται να διαβάσουν τον χάρτη.

Το σπουδαίο καράβι «Αγαμέμνων» κληρονομεί η Μπουμπουλίνα από τον πρώτο της σύζυγο. Παραμονές του ξεσηκωμού το εξοπλίζει και με πλοίαρχο τον γιο της, συμμετέχει στον ναυτικό αποκλεισμό του Ναυπλίου την άνοιξη του 1821. Γυναίκα με ισχυρή προσωπικότητα, έζησε στο δυναμικό περιβάλλον των νησιών αλλά και κάτω από δύσκολες συνθήκες. Όταν εκείνη γεννιόταν, ο πατέρας της, Υδραίος πλοίαρχος, πέθαινε στις φυλακές της Κωνσταντινούπολης μετά τη συμμετοχή του στο επαναστατικό κίνημα των Ορλώφ. Και οι δύο σύζυγοί της, Σπετσιώτες καραβοκύρηδες, σκοτώθηκαν στη θάλασσα σε συμπλοκές με κουρσάρους και πειρατές. Αναγκάζεται να διαχειριστεί μόνη τα πλούτη που άφησαν, ολόκληρα καράβια και μερίδια σε άλλα πλοία. Μια περιουσία που διέθεσε τελικά στον Αγώνα. Είναι αλήθεια ότι η Μπουμπουλίνα διαφέρει. Σε μια εποχή ριζοσπαστικών ιδεών και αιτημάτων η γυναικεία θέση εξακολουθούσε να παραμένει αντιφατικά περιορισμένη στην ανατροφή των παιδιών, στην οργάνωση της λειτουργίας και της οικονομίας του σπιτιού. Η Λασκαρίνα όμως, όπως και η συνομήλική της Μαντώ Μαυρογένους (1796-1840), φαίνεται ότι βγαίνει από το κοινωνικό της πλαίσιο. 

Έλληνες και Ευρωπαίοι σύγχρονοί της στέκονται στην ξεχωριστή προσωπικότητά της και την περιγράφουν άλλοτε με θαυμασμό και άλλοτε με αποδοκιμασία. Τολμηρή και γενναία, να διαμορφώνει η ίδια το επιτελικό σχέδιο για τον αποκλεισμό του Ναυπλίου, πείθοντας το πλήρωμά της να την ακολουθήσει. Υπέρμετρα φιλόδοξη, να μπαίνει στην Τρίπολη έφιππη με τα σκληρά χαρακτηριστικά του άνδρα πολεμιστή, πλάι στον Κολοκοτρώνη. Το πραγματικό της πρόσωπο και ο ρόλος της, όπως και εκείνος των άλλων γυναικών στην Επανάσταση χάνονται μέσα σε αντικρουόμενες αφηγήσεις που μυθοποιούν ή αποσιωπούν τα γεγονότα. Μυήθηκαν πράγματι γυναίκες στη Φιλική Εταιρεία; Μπήκαν αρματωμένες σε μάχες; Συμμετείχαν σε Εθνοσυνελεύσεις; Λίγες γραπτές μαρτυρίες υπάρχουν. Στους επίσημους καταλόγους των Φιλικών δεν έχει βρεθεί κανένα γυναικείο όνομα και στα δημόσια έγγραφα δεν σώζεται πουθενά υπογραφή γυναίκας. Λίγες όπως η Λασκαρίνα και η Μυκονιάτισσα Μαντώ, έγιναν θρύλος σε Ανατολή και Δύση προσθέτοντας στο ηρώο της Επανάστασης τη γυναικεία παρουσία που το ολοκληρώνει. Το μεγαλόπρεπο πλοίο «Αγαμέμνων» της Μπουμπουλίνας πωλήθηκε μετά τον άδοξο θάνατό της στο κράτος και εντάχθηκε στον εθνικό στόλο με το όνομα «Σπέτσες», τιμώντας έτσι τη συνεισφορά του νησιού στην Επανάσταση. Είναι ένα από τα δύο καράβια που θα πυρπολήσει το 1831 στον Πόρο ο Ανδρέας Μιαούλης για να αποδυναμώσει την Κυβέρνηση του Ιωάννη Καποδίστρια.